Në të vërtetë kemi të bëjmë me dy pyetje. “Pse shkruajmë?” është pyetje shkakore; ndërsa “Përse shkruajmë?” është pyetje qëllimore. Njera sqaron atë ç’ke jemi dhe tjetra motivon ardhmërinë, pra ku duhet të shkojmë. Për lehtësi komunikimi me ju po i përmbledh në një:
Përse shkruajmë? Shkruajmë se pse jemi lindur dhe ndjehemi krijues dhe pse kemi nevojë të jemi krijues. Shkruajmë se organizmi ynë është lindur për të krijuar, sepse ne ashtu si organi femëror, jemi në pritje të kontaktit me farën e realitetit dhe sapo fekondohemi në qenien tonë krijuese lind embrioni i poezisë, pikturës apo melodisë. Veçse, ndryshe nga organi femëror, për ta sjellë krijimin tonë në jetë nuk duhen 9 muaj. Koha këtu është e papërcaktuar. Mund të ndodhë që orgazma jote të përputhet me orgasmën e realitetit veprues dhe ne ta realizojmë aktin krijues dhe ta lindim poezinë-bebe në çast; por mund të ndodhë që embrijoni të rrijë me vite të tëra në brendësinë e mitrës sonë pa e gjetur vezoren dhe lindja të realizohet tepër vonë, por ajo mund të mos e gjejë kurrë dhe ngjizja e veprës artistike nuk ndodh kurrë, ashtu si mund të lindin nga e njejta fare e realitetit dy binjakë. A nuk ndodhi kështu me Homerin kur Lufta e Trojës lindi dy kryevepra të një poeti: Iliadën dhe Odisenë? Pra mund të ndodhë që i njejti fakt historik, e njejta farë e realitetit, të lindë në ndërgjegjen tonë krijuese dy vepra, që megjithatë s’i ngjajnë njera-tjetrës. Por vepra mund të ngjizet e megjithatë lindja e veprës të dështojë pikërisht në aktin e lindjes, kështu të lindë një vepër si fëmijë e vdekur. Por mund të lindin edhe qenie hibride, monstra dhe përbindësha në miniaturë, vepra debile apo diçka tjetër perverse, e denatyruar dhe e llahtarshme, që megjithatë ne si krijues s’guxojmë ta flakim. Dhe njerëzimi e di mirë ç’ndodh prej një “Main Kampf-i” të tillë.
Përse shkruajmë? Shkruajmë sepse kemi nevojë të sundojmë, të sundojmë subjektivisht realitetin objektiv që na ofron vetëm prozën e tmerrshme të gjerave të përditshme: luftrat, përçartjet politike, mungesën e strehimit, të punës, të lirisë, të pushtetit real mbi sendet.
Përse shkruajmë? Shkruajmë sepse kemi nevojë të besojmë në një realitet të ndryshëm nga realiteti ynë, të besojmë në një fe të re, të besojmë tek mirësia dhe e vërteta, tek poezia dhe shkenca, të besojmë në një krijues të ri që shpesh e identifikojmë me idhujt tanë të shkencës dhe të artit apo thjesht me vetveten.
Përse shkruajmë? Shkruajmë sepse kemi nevojë të komunikojmë me të tjerët, me ata që u puqet ylli i fatit me ne, me miqtë dhe me armiqtë tanë. Shkruajmë sepse kemi nevojë t’i shpallim mesazhet tona, ta deshifrojmë shpirtin tonë, t’i zgjerojmë kufijtë e tij, të bëhemi të besueshëm.
Përse shkruajmë? Shkruajmë sepse kemi nevojë të largohemi nga realiteti meskin i gjerave: nga politika dhe nga politikanët, nga ushtria dhe ushtarakët, nga kleri dhe klerikët, kemi nevojë të largohemi nga e njohura drejt së panjohurës. Të kompensojmë mungesën e lirisë së qarkullimit për shkak të xhepit tonë të shpuar, për shkak të gruas xheloze, për shkak të punës rutinë, për shkak të sëmundjes, plogështisë dhe moshës, kemi nevojë të udhëtojmë të paktën në imagjinatën tonë, drejt realitetit ku lirinë nuk ta dhunon shteti dhe ligji, familja dhe buxheti, opinioni dhe morali i pamoralshëm shoqëror.
Përse shkruajmë? Shkruajmë sepse kemi nevojë t’u japim jetë instikteve tona të ndrydhura, të realizojmë subjektivisht dëshirat tona objektive të pa realizuara, shkruajmë të çlirohemi prej frikës, ankthit tmerrit, ndrydhjes në vetvete. Shkruajmë të bëhemi kurajozë, trima, të guximshëm, të paktën në letër. Ne që në jetën tone jemi mbase pak frikacakë, të paktën të trimërojmë të tjerët me veprën tonë.
Shkruajmë sepse kemi instikte seksuale të ndrydhura, se kemi joshje ndaj gjithçkaje të bukur, kemi epsh të vazhdueshëm, do të donim të bënim seks me gjithçka që na pëlqen, e meqë kjo është e pamundur për shkak të kurajos sonë të burgosur dhe vullnetit tonë të sëmurë, por edhe për shkak të refuzimit të mundshëm që na shkakton një ndjenjë të tmerrshme turpi, kur dihet se seksi është partneritet, të paktin të çelin puthjet tona në letër, të erektohet organi ynë seksual në imagjinatën tonë të elektrizuar me gjendjen e ekstazës. Krijimi është akt seksual. Akti seksual është krijim. Prej të dyve përftohet kënaqësi kulmore dhe lindin krijesa të bukura. Pa këto dy akte jeta më nuk do të ishte as e mundur, as e bukur. Kjo është një arsye thelbësore përse shkruajmë. Shkruajmë sepse kemi nevojë të shijojmë aktin e krijimit, e të qenit krijues. Kemi nevojë të mastrubojmë me imagjinatën tonë krijuese.
Shkruajmë sepse kemi nevojë të krijojmë të ardhmen, ta projektojmë atë. A nuk i krijuan poetët mitet dhe fetë, ferrin dhe parajsën, diktaturat dhe demokracitë. Po të dini t’i lexoni mitet, legjendat dhe përrallat, aty do të gjeni projektet e lashtësisë të realizuara në shekullin tonë. Pas krahëve prej pendësh dhe dylli të Dedalit dhe Ikarit fshihet dëshira e njeriut për fluturim, avioni i parë i botës. Pas qilimit fluturues mbase anija e parë kozmike, pas pasqyrës ku shihej bota projekti i parë i filmit dhe televizionit, pas veshëve në tokë për të dëgjuar tej shtatë malesh, projekti i radios, telefoni dhe celulari i parë. Ashtu si fatkeqësisht pas “Ferrrit” të Dantes qëndrojnë giotina, inkuizicionet, kryqëzatat, kampet e përqëndrimit, karriket elektrike dhe holokausti nazist. Për mirë ose për keq poetët mbeten legjislatorët anonimë të botës. Pikërisht për këtë ata edhe shkruajnë.
NJË RAST KONKRET
Ç’ËSHTË PSIKOLOGJIA E KRIJIMIT?
Një shtysë e brendshme që flinte në subkoshiencën time si diçka e papërcaktuar dhe e paformësuar mbase ka qenë shkaku kryesor i adhurimit, joshjes, dobësisë dhe epshit ndaj vejushave. Mbase kjo vinte nga ndjenja e dëshirës për të plotësuar një boshllëk shpirtëror dhe fizik në qenien e tyre pas vdekjes së burrit, mbase një ndjenjë e fshehtë xhelozie ndaj të vdekurit, tani gjente rastin të triumfonte. Por kishte thellë-thellë një tërheqje magjike pas të qenit një femër me përvoja seksuale, e për më tepër një femër me dramë. Qysh kur isha fëmijë, e më vonë në adolishencë, kur në rrugicën e shtëpisë sime në fshat kalonte vejusha më e re e lagjes, me shtat të mbushur, cipë të bardhë dhe flokë të zes, me kokë të ulur dhe zë pëshpëritës, gati-gati perkëdhelës, tek unë u zgjua kjo shtysë e brendshme. Sa herë kërcelli i hardhisë më trokiste në xham të dritares, dukej sikur ishte çapi i vejushës që trokiste në emocionet e mia. Po ky ishte një sakrilegj që unë nuk guxoja t’ia pohoja vetes, ndaj ndenji i përgjunjur në thellësi të nënvetëdijes sime. Ishte një adhurim instiktiv, që veç të tjerash ia jepte edhe emri i saj paksa i çuditshëm: Muza-diçka si grishje, si ftesë për muzikë dhe poezi, si frymëzim, tamam si muzat antike për poetët. Dhe pas rrobes së saj të zezë, brenda lëkurës së bardhë, unë shihja Lumbardhën e Anakreontit. Këtë ndjenjë e njoha mirë kur shkrimtarja Englantina Mandia, gruaja e pedagogut Qemal Mandia, më dha për të lexuar “Jetën e Zorbës” të Kazanzaqit. Ishte fillimi i viteve tetëdhjetë. Ndodhesha me specializim në Tiranë. Tek kozmopolitizmi i Zorbës, tek anarkizmi dhe joshja e tij ndaj vejushave unë gjeta vetveten. Më vjen çudi se si çifti Mandia, para se ta lexoja veprën më tha: “Aty do të gjesh pjesë nga vetja. Ne e dimë: ti je shpirt i lirë, rebel dhe anarkist, mbase dhe pak kozmopolit dhe i joshur pas femrave si Zorba.” Kishte ndodhur që pedagogu dhe shkrimtarja të më njihnin mua më tepër se unë veten në atë moshë. Mbase kjo ishte dhe arsyeja pse më besuan një libër të ndaluar për kohën dhe të sjellë në mënyrë klandeskine nga Prishtina në Tiranë.
Pas shumë vjetësh, kur i martuar me një bjonde, me gjithë ëndrrën time për brunet, dhe me një fëmijë ëngjëll në lagjen ku banoja, në shtëpinë e tim kushëriri në Sarandë, ndodhi të shkruaja një poezi për vejushat. Poshtë dritares së katit të pare kalonte vazhdimisht një femër e kolme, që shpesh ndiqte modën, por më tepër preferonte të zezat. Qe si një ëndërr. E gjatë, elegante, brune, sykaltër, me flokë të gjatë, tepër e bukur, fine. Ajo ishte e martuar dhe me dy fëmijë. Burrin e kishte intelektual. Si fytyrë dhe si emër unë i njihja dhe më parë. Shkak për ta thelluar njohjen u bë një natë e errët, një qen dhe tre vagabondë. Ajo në mënyrë krejt të natyrshme u kap pas krahut tim. Që të nesërmen e asaj nate filloi të më buzëqeshte. Tej në oborrin e komshiut lulëzonin hardhitë e marsit që luanin me flladin duke kompozuar me kërcejtë e tyre të gjelbër dhe gjethet e bukura një melodi të brishtë. Unë nuk e dija ende nëse Lira të zezat i kishte hobi apo zi, veçse dija se i shkonin dhe emri i saj më kallte në shpirt Muzikë dhe Poezi, ca drithërima të ëmbla gjithë tinguj dhe ngjyra, që zgjonin tek unë përfytyrimin e vejushës, mbase për shkak të asosacioneve të veshjes, fqinjësisë apo shkak-pasojës, apo mbase se ashtu dëshiroja unë të ishte. Dhe dega e hardhisë së fqinjit u zhvendos në dritaren time, dhe e magjishmja Lira në një vejushë në vargjet e mia. Kështu lindi poezia ime për vejushat. Ajo vërtet u shkrua në një cast të marsit 1995, por në të vërtetë ajo ka qenë e shkruar me kohë në shpirtin tim, dhe si një vullkan i fashitur erdhi e shpërtheu një ditë eurupsioni, shpërtheu dhe dogji gjithçka. Poezia mbeti. Mbeti si një dëshmi e një dëshire të hershme të parealizuar që me kohë erdhi e u venit, por nuk u shua si një yll i largët diku në hapsirë. Poezinë po e citoj, por mos kërkoni ju lutem në të një kryevepër, ajo është më shumë një poezi intime, që megjithatë ka mundur t’i shpëtojë censures, gjithnjë dashamirëse, të gruas. Po e citoj thjesht për të ilustruar idetë e mia për temën: “Përse shkruajmë dh ç’është psikologjia e krijimit” duke shpresuar të njihni kështu të fshehtat e procesit krijues.
VEJUSHA: “Në dritare krahët zgjat hardhia,/me kërcejtë si gishta lehtë troket,/si pianiste e erës nëpër shira,/nëpër xhama qan me ato fletë.//Lot e qesh lastar i gjelbëruar,/ tek më grish në mbremje dhe agim,/të kundroj vejushën me të zeza,/ që një dritëz ndez në shpirtin tim.//Flokët e lëshuar jam err era,/joshëze, tinëzisht vështron,/ dhe sa here sytë ia kap në grackë,/skuqet dhe buzët i kafshon.//Ka një nur si vashëz lozonjare,/ si sorkadhe e trembur kur kalon./…dhe lastr i gjelbër i hardhisë,/troket në xhama dhe të dal më fton.”
Botuar për herë të parë në librin “Qortimi i hartimeve”, Tiranë 1999.
No comments:
Post a Comment