Poezi nga Bledi Budo

Në ndalesën e kohës

Në stacionin e radhës jam ulur diku,

pres minutat, sekondat të shkojnë,

vështrimin kam hedhur kuturu,

shoh njerëz të gatshëm të udhëtojnë.

Këtë vend më parë ndoshta e njihja,

por sot më duket aq i panjohur,

i largët nga zemra që tani venitet

gërmat s'i lidh dot me emra të zgjedhur.

Kam ndalur të pushoj në një qoshe të qetë

i lodhur kokën kam varur poshtë,

mënjanë njëri sy shtanget papritur,

shfaqen imazhe nga e ftohta botë.

Ëndrrat sfidojnë njëra-tjetrën,

treten në trillet që kalojnë vazhdimisht

bëj zgjime të shpeshta, kthjellohem ndërkohë

e frymë nis të marr lirisht.

Thellë në shpirt një zë më thërret,

askush nuk e dëgjon në skajet e jashtme

ngrihem në këmbë si pa bërë bisht

e çmpihem nga mendimet e mëparshme.

Të dua, Sarandë!

Mbledhur dikur perënditë

në republikën e pulëbardhave,

derdhën gjithë fantazitë

me bukurinë e përrallave.

Në gjirin e shenjtë e të bekuar

zgjodhën këtë vend përrallor,

vendin e dyzetë shenjtorëve

ku çdokush bëhet shenjtor.

Onhezmi i Deas

me sinagoga, bazilika

nga qendra e botës udhëtoi

këtu e ndali krejt mikpritja.

Këtu ka lindur historia,

perënditë në duele mistike,

bashkë me ëndrrat e mia,

vazhdojnë sot e kësaj dite.

Fluturova mbi detin Jon

për të ruajtur krenarinë,

këtu është qendra e kësaj bote,

në mes të dheut e kam shtëpinë.

Këtu bashkohet toka me qiellin,

mali me fushën, burimet me lumenjtë,

lumenjtë me detet, detet me liqenet,

Butrinti i lashtë me Lëkurësin e shenjtë.

Stërgjyshërit, stërnipërit

të gjithë këtu takohen,

lënë gjurmë të gdhendura në gur,

mbi shkëmbinjtë që shkumëzohen.

Ti m'i lan problemet, hallet

e një dite të lodhshme sido,

me zhurmën e dallgëve melankolike,

përmes valëve më thua se më do.

Zhurma e ëmbël e një deti krenar

që nga koha e Ilirëve e deri më sot,

me ngjason me heronjtë legjendarë

që këtë tokë e kanë larë me lot.

Ndaj, jo më kot ndihem krenar

në republikën e pulëbardhave,

sirenat më mësuan të jem marinar,

të bëhem mik i zanave.

Jetoj në gurin më të bukur

të kurorës së nënës Shqipëri,

është qyteti që më mbushi

me frymë poetike e dashuri.

Në një copëz të vogël të Ballkanit

sa të ushqesh njerëz të bukur e të drejtë,

bekuar do të jesh në rrjedhë të njerëzimit,

Onhezmi përherë e bukur do të jesh.

Ti bën dhe të dashuruarit më të ndrojtur,

të shpërthejnë në bukurinë tënde, Sarandë,

je mitra e njerëzimit, e bukura e dheut,

Saranda e bukovileve, të dua pamasë!

Të dua Saranda ime,

të dua sa herë emrin ta shqiptoj,

me asnjë qytet në botë

Sarandë e shtrenjtë s'të ndërroj.

Pranë Jonit

Ngjan me parajsën kjo pamje anës Jonit,

me parajsën e ëndrrave të mija hyjnore,

çdo gjë e bukur më lart se natyra,

ku vetë ajo duket madhështore.

Legjendat kaluan vargje të lira,

Ilirët s'u mposhtën nga asnjë zot,

të gjitha perënditë e parajsës,

derdhën këtu verën më të fortë.

Rendën Jonianët të gostisnin veten,

me verën e shenjtë kaluan në parajsë,

u lanë në detin e bekuar Jonian,

gëzonin ëngjëjt e Jonit pa masë.

Rendën Jonianët, renda dhe unë,

me vrapin e demit në maraton,

të hidhem nga shkëmbinjt e thepisur nga koha,

në gjirin e thellë të detit Jon.

Pranë bregut të parajsës,

dyzetë shenjtorë më rrethuan me gota,

bënë gëzuar me verën e vjetër,

thanë njëzëri, këtu lindi bota.

A mundesha vallë të mos e besoja,

në këtë tokë ku e para lindi besa,

të gjitha lindën dhe perënduan,

por në mendjen time mbeti kujtesa.

Mirësevini në vendin e perëndive mitike!

Pafund yjet natën festojnë,

ylli i afërditës agimit vezullon,

erërat e jugut, jonin valëzojnë.

DOLI NE TREG REVISTA 'ART JONIAN'

LEXO REVISTEN NE PDF DUKE KLIKUAR KETU

MBLIDHET “KLUBI I KRIJUESVE JONIAN”

RIBOTIM - RIKUJTESE

 

Kryetar i radhës zgjidhet botuesi dhe poeti Agim mato

 

Në prag të 100 vjetorit të shpalljes së shtetit të lirë Shqiptar, “Klubi i Krijuesve Jonianë” u mblodh në Sarandë, më 25 nëntor 2012, në lokalin “Poseidon”për ta festuar sëbashku këtë ngjarje madhore dhe për të realizuar rotacionin normal të jetës së tij të brendëshme. I pasur me veprimtari dhe botime të shumta ky klub që bashkon poetë e prozatorë të njohur të trevës jugore është bërë injohur dhe i respektuar brënda dhe jashtë vendit me emra të tillë si Andrea Zarballa, Agim Mato, Irena Gjoni, Timo Mërkuri, Bardhyl Maliqi, Dashamir Malo, e shumë të tjerë me botime të tilla si “Mos e shiko fundin e detit”, “Jashtë eklipsit”, “Fundo”, “Ankthi i statujave”, “Maja malesh dhe magmë joniane”, “Epoka që verbon poetët”, “Ndoshta”, e deri tek novela “Masakra” e Kostandin Voglit,e sapo dalë nga shtypi nga shtëpia botuese “Milosao”, kopjet e para të të cilit autori ua ndau pjesmarrësve.

Kryesia e re, e zgjedhur përbërëhet nga 5 vetë: Agim Mato, Andrea Zarballa, Irena Gjoni, Dashamir Malo, Adriana Dhrami. Kryetar, nga votimet e asamblesë së antarëve u zgjodh botuesi dhe poeti Agim Mato,  i cili falënderoi kolegët dhe u ndal në një sërë  detyrash për të ardhmen, si rinisjen botimit të revistës “Art Jonian” me kryeredaktor poetin dhe gazetarin e mirënjohur Andrea Zarballa.Në kolegjumin e sendërtuar me këtë  rast, përveç emrave të vetë krijuesve të Klubit Jonian,  u propozuan emra të njohur të botës letrare mbarëshqiptare si Fatmir Terziu (Mbretëri e Bashkuar), Gëzim Basha (SH.B.A.), Faruk Myrtaj (Kanada), Albina Idrizi (Kosovë), Nehat Sopaj (Maqedoni), Mario Bellizi (Itali), Margarita Mataci (Greqi), Romeo Çollaku, Aristotel Spiro, Pandeli Koçi, (Tiranë, Shqipëri)

U propozua nga të pranishmit krijimi i  çmimeve vjetore, për krijimtarinë më të mirë të vitit, zgjedhja  e një presidenti nderi  të përvitshëm për Manifestimin e Poezisë Jonike, i ciili duhet të jetë një personalitet i njohur i letrave, nga letërsia shqipe ose e huaj.

Detyra për afrimin e talenteve të reja dhe punës me to, u konkretizua me marrjen përsipër të botimit të një gazete periodike letrare, pas krijimit të një seksioni të  veçantë me ta.

 

                                                Edmond Llaçi

BISEDË ME VETEN DHE ME TË TJERË

Bardhyl Maliqi

Pse jemi të tronditur? As vetë nuk e dimë.

zemra, diabeti, mërzia rraskapitëse

e kanë një shkak, një fillesë delikate,

që s’ka të bëjë me marritë e përditshme.

Jo! Në pamje të parë s’ka ndodhur asgjë.

rendje për në punë, fjalë, të voglat bezdisje…

po kohën gjymtojmë, prehjes i vëmë kurthe,

kur ndaj njeri-tjetrit ngremë male mërie.

Veprimet përçart na rëndojnë në shpirt,

dhe ngrenë para nesh ca pyetje tronditëse,

ky është tërmet njerëzor? Një shungullimë,

që pasohet nga zjarre, rrënime, përmbytje…

Pse si hëna vini herë e plotë, herë gjysmake,

Herë dukeni, herë zhdukeni, herë zbeheni sakaq?

Sjellja juaj e çuditshme është pasqyra jonë,

Apo një kapriço nervozizmi e rastit dhe kaq?!

Keni harruar krevatin, harroni dhe shtëpinë.

për ju diçka tjetër do të ketë rëndësi?

Derisa laheni mëngjesesh për të shkuar në punë,

të tjera joshje ju kthjellin, të tjera magji.

Oh! Goja s’na e nxë. Jo, nuk është e mundur!

Që deri këtu të arrijë xhelozia, tërbimi,

lakmia, urrejtja, brenga, tronditja,

meraku, mërzia, kthesa, harbimi!

Nëse ne jemi shkaku dhe ju thjesht pasoja

i meritojmë plotësisht të tilla shpërblime!

Por shpirti na dhëmb, na rrëqethet shtati,

përlotemi dhe vuajmë dhe presim… ndryshime.

Mos hijet e natës jua tronditin ndërgjegjen?

Mos shkëlqimet e rreme jua zgjojnë xhelozinë?

Mos miqtë dhe mikeshat jua nisin zekthat?

Mos kodoshët jua ndjellin epshin, lakminë?

Ah! Kemi frikë se ju jeni viktima, viktima të lirisë

së keqpërdorur, pa e ditur ç’do të thotë liri.

Liria është burgu i ndërgjegjes së molepsur,

që pastrimin s’e njeh, që virtytin e fshin.

Të qeverisësh lirinë është detyrë e vështirë,

s’e bën dot kushdo, as me shkollë të lartë.

po të qe ndryshe, kjo botë nënhënore,

s’do të kishte kaq llum, kaq pluhur dhe baltë!

Kemi mallkuar veten për ngathtësinë, mungesën

e kurajës për të shkelur ligjet me këmbë,

se vetëm thundra mamuthësh planeti

ka balsam shërues, jo ajër, flatra dhe pendë.

Kështu do të bëheshim bosë të lakmuar. Objekt

meritash, respekti, pushteti, adhurimi.

Se vila ka më shumë vlerë se njeriu

në kohë qensh; përderisa ky është shpërblimi.

Veç zogjtë e shpirtit fluturojnë në hapësira mendimi,

e pafundësisht rendin, vrapojnë në kaltërsi

dhe kur thelbi ynë ekzistencial është tronditur,

kjo mërgatë e zgjatur zogjsh është e vetmja qetësi.

Fajin na e kanë rraskapitjet sfilitëse, cigarja,

një xhiro në darkë, numrat e telefonit,

gota e rakisë, leximet, kompjuteri dhe arti,

apo kontrasti gjenetik, hudhra dhe fija e rigonit?

Kokët gjatoshe, të rrumbullakëta, me majë

qafat e shkurtra të jenë shkak shëmtimi,

ky vallë të jetë mëkati, merita dhe motivi

pse mbi kambanarë krroket si korb zezimi?

Jo! Nuk është fëmija fajtor pse lind jo normal,

as merita nuk ka për paraqitjen fizike,

e vetmja meritë, normë, respekt e moral,

është aftësia për sfida dhe vetitë përtëritëse.

Pasaportë e vërtetë e njeriut nuk është

një kartë me bojë e firmë nga gjendja civile,

por fytyra e virtytit dhe vesit në rrugë,

në punët njerëzore, shoqëri e familje…

Po derisa të kthjellohen ujërat, mbi njeriun,

do ’ shkojë ruspë e kohës, do t’mbijë bar i harrimit.

veç dy engjëjve ruajtës për një çast do t’ju lutemi,

ta kuptojnë se në baltë, s’humb vlerë e floririt.

Ta duan njëri-tjetrin se në këtë planet të çmendur,

ku ne jemi viktima të urrejtjes e si zogj shtegtarë,

na detyron era dhe ngrica të mërgojmë nga jeta

dhe kur rrojmë të tymojmë si oxhakë vetmitarë…

Bij, t’i doni nënat! Nënë s’të bëhet kushdo,

as krizantemat tej kodrës, atje, në Limjon;

por Etrit janë si lisat e moçëm. Edhe hija e tyre,

dhe trungu një ditë do t’ju duhet. Intuita s’gabon!

Ato hije do t’jua heqin zhegun e vapën,

ata trungje do t’ju bëhen prush për acar,

se Baballarët janë lisat dhe oxhakët e moçëm,

që mërzinë tymojnë, po shpirtin e bëjnë zjarr…

Në vend të një Esseje...

Shtëpia botuese "Milosao" vuri në qarkullim librin "Demokratia”- shkollë e gazetarisë shqiptare -

si një tipologji e teksteve publicistiko letrare, shkruar nga poeti, publicisti dhe studiuesi Odise Kote. Ky libër me 236 faqe, merr në analizë gazetën “Demokratia”  të Gjirokastrës, që për 14 vjet, deri në vitet 40, luajti një rol të jashtëzakonshëm emancipues në shtypin shqiptar të kohës. Studimin e paraprin një hyrje gjithë pathos e atutorit të titulluar “Në vend të një esseje..” si për të justifikuar seriozitetin dhe pasionin e veçantë me të cilin Odisea e ndërmarrë këtë inisiativë. 

Në vend të një Esseje...

ODISE KOTE

Viti i ri 2013 është në të ardhur e sipër, e në vend të sipërfaqes së bardhë të borës, në faqen e pjerrët të malit të Gjerë fryn një erë e thëllimtë. Qielli është  tmerrësisht i kthjellët, i tejdukshëm sa të ngjan se do të bëjë krak-krak. Do të thyhet. Si një qelq.

Por kjo në fakt nuk ndodh asnjëherë e pikërisht sepse tejdukshmëria e akullt të jep mundësinë të depërtosh deri në detaje, tek ndjesitë e përfytyrimeve mbi ngrehinat, kalldrëmet e ngrira, pullazet që varen, sprethët që i lëkundin bishtatundsat e, aty – këtu dhe ca oxhakë që nxjerin tym si cibuqe të  kohëve qëmoti.

Nga  përbrenda  qytetit, i zënë si në panik, një gazetashitës  plak ngjit në gulc të përpjetën e lagjes Varosh, me një tufë gazeta  ndënë sqetull. Ndonëse në kohë të vështirë për shtypin e shkruar, gazetashitësi, që sepse ngjan me Sizifin, më kujton dhe lajmëtarin e mocëm që belbëzonte :

-Çfarëdo që të bëni, nuk mund ta ndalni lindjen e ardhshme…

Merret me mend se në fund të  këtij kumti, sic ndodh shpesh pas një rikthimi, tundimi vjen nga dritaret e kohëve të shkuara, nga Gjirokastra e viteve ’20 – ’30.

Gazetashitësi plak ka një jetë që ndan gazeta dhe e di mirë se lajmi i gazetës,  më shumë se buka në sofër, është fuqi, është dritë, është ndricim, epërsi dhe avantazh. Gjirokastra nuk jeton dot as edhe një sekondë  pa informacion mbi veten,  ngjarjet, luftrat, murtajat, krizat, botën.

“Ah...ato qenë ca kohë...“pëshpërit pandjeshëm ai, e përpiqet të gdhendë në portret gjithë dimensionion e kënaqësisë, duke u rrekur të nxjerrë nga memoria, gëlimin e qytetit gati një shekull më parë.

Sytë e gazetashitësit e zmadhojnë ekranin e kujtesës dhe brenda tyre shquhet Gjirokastra e viteve të para, pas shpalljes së pavarësisë më 1912. Gjirokastra e etur për informacion, dije, arsimim, kulturë. Me këtë orientim, Gjirokastra kishte shpëtuar nga zgjedhjet e këqija, të paralajmëruara, qoftë në pikëpamje të shijes së ulët, në dukje e padëmshme, qoftë në pikëpamje të nevojës së nëmur për të vrarë kulturën e tjetrit. Kjo zgjedhje ishte  ekzistenciale, pasi qyteti nuk pranoi të mbetej bisht i askujt. Gjirokastritët e harxhuan edhe atë fuqi të paktë që kishin për të ekzistuar.

I vendosur t’iu ikë rrezikimeve, prej dekadash vetëreflektimi, qyteti ishte përpirë nga ethet e zjarrta të zejes së arsimit dhe shkrimëtarisë. Ashtu si Shkodra cmendej prej jareve, Korca prej serenatave, Gjirokastra ishte dashuruar me shkronjat. E dehur prej pasionit, qyteti  kishte punë vetëm me magjinë e arsimimit dhe të të menduarit. Sepse në Gjirokastër, më tepër se askund tjetër, procesi i të menduarit është esencial, tipologjik, kreativ dhe pjesë e ekzistencës për cdo banor. E kundërta e saj, mungesa e procesit të të menduarit është parë gjithmonë si dicka e panatyrshme, e pamundur, anormale. Në Gjirokastër ende besojnë, se jo vetëm njeriu, por cdo skutë e ka një shpirt, e ka një kujtesë. Sepse qyteti ende jeton me legjenda e mite. E kundërta, mungesa e tyre, do të thotë se qyteti po prishet, po zhduket.

Nga zeja e arsimit dhe e shkrimëtarisë Gjirokastra voli aksimumin dhe pasardhësve ua tregoi udhën; se fjala e dituria janë ato që bëjnë çudira në këtë botë. Përkushtimi i njëmendtë ndaj tyre e ngriti atë në individualitetin e kërkuar.

Arsimin e kultivonin Grigor Gjirokastriti, përkthyesi i parë në shqip i Dhjatës së re, që më 1824, Apostol Meksi e Kostandin Kristoforidhi, studiuesit e bashkëshoqëruesit e albanologut gjerman Johan Hann me “Studimet albanologjike” dhe mbledhjen e pasurisë folklorike, burimore e zakonore shqiptare, Koto Hoxhi, Pandeli Sotiri, Urani Rumbo, Thoma Papapano, Mihal Grameno, Bajo Topulli, Avni Rustemi, Javer Rushiti, Petro Poga, Sokrat Kutra me shokë.

Shkrimtarinë e lëvronin Vangjel Koca, Branko Merxhani, Jorgji Meksi, Et’hem Haxhiademi, Safet Butka, Javer Rushiti, Nebil Cika, Petro Marko, Avni Rustemi, Sterjo Spasse, Ismet Toto, Lumo Skëndo, Tajar Zavalani, Veli e Ramiz Harxhi, Eqerem Cabej, Musine Kokalari.

Në një qytet si Gjirokastra e viteve ’20 – ’30 nisën të botohen pesë gazeta në shqip. Më  27 mars 1920 del numri i parë i gazetës “Drita”, me botues Veli Hashorvën, deri më 1924. Në vitin 1923 del në Gjirokastër gazeta “Zëri i Gjirokastrës” me drejtor z.Petro Harito. Po në vitin 1923 del në Gjirokastër gazeta “Bisedë e lirë” me drejtor z.Petro Harito. Në vitin 1925 del Gazeta Labëria me drejtor Xhevat Kallajxhiun e po atë vit edhe Gazeta “Demokra-tia” me drejtor Xhevat Kallajxhiun. Ndërkohë botohej edhe një gazetë në gjuhën greke e minoritarëve grekë.

Avokatinë e jurisprudencën e lëvronin një grup i gjerë avokatësh e gjyqtarësh të shkolluar sa në Stamboll, Kajro, Vjenë, Paris, Bukuresht e Romë. Grupi i juristëve të Gjirokastrës harton në vitin 1920 edhe ligjet kryesore të Avokatisë së Shtetit, duke zgjedhur edhe ministër, Petro Pogën. Në kafenetë e Gjirokastrës, e sidomos në klubin e gjuetarëve kishte seksion të vecantë që quhej :Kuvendi i ligjeve. Ish-juristë të perandorisë otomane të ngelur në Gjirokastër (në atë kohë Gjirokastra kishte një numër mjaft të madh të të arsimuarve për jurisprudencë), juristë të ardhur nga emigrimi e të shkolluar në perëndim, avokatë e gjyqtarë, përmbarues e ushtarakë  diskutonin me pasione doktrinare ndërthurjen e ligjeve të shtetit me të rejat e shkencës juridike, zbatimin e tyre në shtetin e ri.

Klinikat kirurgjikale të Gjirokastrës kishin doktorët  e famshëm Laboviti, Flloko e Kalivopulli, farmacitë kishin doktorët Kapallopu-lli, Koci e Angjeli të shkolluar në Gjermani, Austri e Greqi. Anamnezat e sëmundjeve “shtegëtonin”  sa nga Gjirokastra në Janinë, Igumenicë, Tiranë, Bari, Romë, Grac të Austrisë e nëpër Europë.

Sistemi bankar në Gjirokastrën e viteve ’20 – ’30 mori hovin e lules përballë diellit. Banka italiane, greke, filiale të degës së Hamburgut, të Mancesterit, agjensi tregëtare e turistike që e conin udhëtarin e kohës nga Gjirokastra në Sarandë, pastaj deri në Itali, Angli, Spanjë, SHBA-në e Australinë e largët. Dy herë në javë, zonjat e zotërinjtë e Gjirokastrës, preferonin transportin ajror që i lëvizte në itinerarin: aeroporti i qytetit drejt kryeqytetit, Tiranë.

Djemtë e vajzat më të mencura, Gjirokastra i dërgoi të shkolloheshin në Europë, si një shenjë e sigurtë e emancipimit dhe e orientimit perëndimor. E. Cabej, O.Nishani, M.Kokalari, B.Omari, R.Xheneti, R.Malile, B.Spahiu e dhjetëra të tjerë studiuan në universitetet më të mira të Romës, Vjenës, Parisit e Berlinit.

Ishte kjo arsyeja që në ato vite, Liceu francez i Gjirokastrës, vendoste në skenë pjesë të simbolistëve e të teatrit absurd. Shpikësi aventurier Dino Cico tentonte të ndërtonte e të lëshonte  aroplanin e tij në fluturim. Idriz Guri, drugdhendësi epitaforistik, njësoj si Sokrati i lashtësisë,  fliste me gjuhën e kodeve e sentencave, ndërsa  poeti i verbër Vehip Qorri lëshonte kumte e mesazhe me bastunin e tij, duke zbritur nga Sokaku i të marrëve. Ndërkaq, si një përmbysje në zgrip, qe përhapur fjala se përfund qytetit (por, se ku, nuk e thoshte askush) qe celur e para shtëpi publike. Shtëpi e të lëshuarave, si e quanin banorët e pjesës së epërme të  qytetit. Bicim shtëpi kurvash.

Për një ngatërresë në murin e kopshtijes, apo një fjalë e thënë ashtu shkujdesur, qenë grindur e therrur njerëzit dikur, kishin plasur hasmëritë e qejfmbetjet, qe prishur përjetë gjitonia.

Ndryshe ishte puna me gratë, me gratë e shtëpisë së të lëshuarave. Asnjëherë nuk u mor vesh nëse  Ato, të Lëshuarat,  ishin nga qyteti apo të ardhura.  Sa herë që dikush përpiqej të mësonte dicka rreth kësaj “flame”, më shumë ngatërrohej e hynte në qorrsokak. Në vend që të sqaronte  dicka, e mjegullonte më shumë. Ato ishin gjysmëhije e gjysmëfantazma. Fakte të thëna turbullt e tinëz. Kinse. Kishte një rend  të fshehtë e të padeshifrueshëm moria e pafundme e pandehmave, intrigave, fjalëve. Edhe sot e kësaj dite, kjo histori ka mbetur ende e pasqaruar.

Befasisht, si për të  sjellë pak gëzim pas gati pesëqind vjet robërie osmane, në qytet u shfaqën festat publike; festa e Flamurit, e Pavarësisë, festa e Shtetit të ri,  por edhe të tjera “që vinin” nga Oksidenti, festa e verës, festa e rakisë, festat fetare, Bajrami e Pashkët, Karnavalet, festa e të dashuruarve, festa e të rinjve etj, etj. Bashkë me festat nisën edhe gjestet e filantropike. Bujari e humanizëm. Dhurata për familjet e varfra. Bursa të paguara për djem e vajza që studionin jashtë. Tregëtari i madh i verës Gole Larua u conte nga një kanë me verë të gjithë qytetarëve shtëpi më shtëpi. Avokati Avdyl Xheneti dha napolonat flori për të ndërtuar rrugën e Palortosë, një grup patriotësh e tregëtarësh si Riza Sino, Kasem Bozgo,Halit Karagjozi, Halit Bejko, Asim Mero,Xhafo Lani, Vehap Kokalari, Abedin Hasani, Refik Budo, Spiro Karajani, Lame Fandi e Kico Koci e dhjetra të tjerë, dhanë napolona flori për të ndërtuar shtatoren e Cerciz Topullit e për të restauruar Shkollën e Parë Shqipe tek kodra e Rilindësave, të tjerë patriotë e qytetarë kontribuan për ndërtimin e kullës së orës së Kalasë, etj.

Si një sinjal hyjnor, qytetit po i kthehej humori, qesëndia, analiza e fenomeneve, parashikimi dhe vizioni i së ardhmes, cilësi që ishin tretur e bërë thuajse hi në kohët e pushtimit otoman. Tashmë ato po gjallëroheshin vrullshëm e këto ishin shenjat e sigurta të shëndetit mendor. Qyteti e ndjente se duhej ta gëzonte  Lirinë, përndryshe e priste ndonjë humnerë e re. Në kafenetë e mejhanet plot lezete e kuvende burrash të fisëm, këndohej hidh e prit,  thumbohej e qeshej me të madhe si në një betejë qytetërimi:

…Atje poshtë, atje lart/ te ura në Dunavat

ju kam thënë njëqind herë /ndizini ata fenerë.

Njëqind herë na ke thënë/pse t’i ndezim kur ka hënë,

Hënë e dritë ka kudo/pse i ndezin në Palorto ?

Kjo psikikë qytetare, sillte parreshtur reagime, nxiste ide, kërkonte dritën në fund të tunelit. Shoqëria e kohës bënte presion. Janë dy Dekrete të Famshëm, të denja për cdo anuar perandorak, ato që inicoi shoqëria gjirokastrite e viteve ’20 – ‘ 30 e që i miratoi pa mëdyshje kryebashkiaku sqimëtar Bajo Topulli: Dekreti i Zonjërisë, dekret që i këshillonte të gjithë burrat të respektonin vajzat e gratë ashtu sic ato e meritonin dhe Dekreti i Kapellës Allafrënga, dekret ky që iu kërkonte burrave që, kur shkonin në Pazar apo në Shëtitje e Sport, të mbanin kapellë allafrënga si shenjë e orientimit perëndimor të shoqërisë gjiroka-strite. Dekrete të tilla, kaq kalorsiake e me kaq finesë zor se mund të gjenden në historikun e qyteteve më aristokrate të botës.

Por sa më shumë që përpiqesh të kuptosh  kohën e shkuar të viteve ’20 – ‘30, aq më e pakuptueshme bëhet ajo. Kundërthëniet  janë  kaq të mëdha, si në një paradë të pafund egosh. Nëse nuk përpiqesh të kuptosh kodet e fshehta, mund të klasifikohesh si gabues i rradhës. Ajo që ndodhte në thellësi, në botën e pëshpërimave e hetimeve të fshehta, shpesh ishte krejt e kundërta e asaj që shfaqej në sipërfaqe.

I ndërtuar në një terren fantastik, si paraprirës i së çuditshmes, megjithatë, nga odatë e epërme zonjat e rënda, pos thashethemeve për dashurickat e vockëla, zairetë e dimrit, vështrimet vëngër të kunatave, apo dhe gjyqet e rreme, vijonin të shihnin me tejqyrë udhën që shfaqej në horizont, madje edhe Aliqet, varrezat publike të qytetit. Ato të gjitha e dinin se Shën Agustini ishte shprehur që jeta nuk varej nga kohëzgjatja, por nga intensiteti i saj. Kundërshtueset e tyre, si përherë, ia prisnin aty për aty, duke ia atribuar arabëve sentencën që vdekja është një nga edukueset më të mëdha të njeriut.

Kësisoj të “vdekurit” ishin pjesë po aq e rëndësishme sa dhe të gjallët. Në momentet e vetërrëfimit, kohë pas kohe, qyteti zgjaste duart nga ajo që mendonte më shumë pas ditëve hirnosëse, "botën e atjshme". Nuk shikonte  në "botën e atjshme" thjesht vdekjen, por pyeste vazhdimisht, a mos vallë, kjo frikë ndërton fole në të pandërgjegjshmen duke konkurruar me mendjen, me ndërgjegjen, për të krijuar personazhet e modelet e ardhshme ?

Dhe cila është sfida ? A e përballon dot ekuilibrin mes jetës e vdekjes ?

Qyteti zgjohej përherë mes dilemave të mëdha.

Në një kuptim, Gjirokastra është dhe sot e kësaj dite në udhën e zgjidhjes së dilemës. Ka bërë një zgjedhje, të jetë Kazani që Përzien. Të gjithë janë brenda këtij Kazani që valon: kultura të ndryshme, etnitete, bindje e besime të ndryshme, udhëtarë, muhaxhirë, pelegrinë, asketë, besimtarë.

Si për drejtpeshim, përzierja ndodh  në  pjesën e mjegullt, enigmatike të saj. Në nënshtresën e hollë të kuptimit. Aty ku tronditjet nuk ishin të rralla. Disa prej tyre, ato më misteriozet, kishin trajtën e arsyetimeve të përmbysura, hutimeve, halicunacione-ve. Sepse martohej myslimani i Labërisë me një kaurkë të Lunxhë-risë, bëhet vëllam gjirokastriti me dropullitin, djali i priftit merrte nuse të bukurën e babait të Teqesë, hebreu Sollomon bëhej synet, evgjiti Qani mbante kryqin në qafë, vajzat të krishtera e myslimane shkonin në të njëjtën shkollë të Urani Rumbos, guzhinierët kaurë të Zagorisë gatuanin në qebaptoret e xhamisë, e kështu me rradhë. Gjirokastra përzien e përzien e nxjer në fund Gjirokastritë.

Ndonëse cilësimi Kazani që përzjen, nuk e ka tërë  fuqinë për ta spjeguar krejt alkiminë e kryer, sërish ai pohon një pjesë të së vërtetës. Kjo ndodh sepse në Gjirokastër thonë se fjalët e mëdha janë zbraztësi. Kërcasin si kripa në prushe zjarri. Dëgjohen shpesh në ekonomi, në letërsi, në politikë dhe në fjalorin e përditshmërisë. Është mirë të distancohesh syresh se shpesh ato mbjellin fatkeqësi.

Më shumë se sa Kështjella, simbol i mitit të qëndresës (miti i malit, i vertikalitetit), me zotërimet aristokratike të Bue Shpatës e Gjin Zenevishit, me legjendën e Argjiros, me intrigat pushtuese e vëllavrasëse, e aquaduktin e Ali Pashë Tepelenës, Gjirokastra është e shquar për Urat. Gjithcka e shfaqur ngjan se merr kuptim vec nga Urat. E ushqyer ethshëm me dashurinë për Urat. Urat që lidhin dy brigje. Dy botë. Dy hapësira. Dy kultura. Dy mendje. Dy njerëz. Të dashurën me të dashurin. Urat që lidhin jetën.

Urat në Dunavat, në Palorto, në Granicë, në Cfakë e Varosh, në Pazar të vjetër, në Mecite, ura e Nanxës, e Zerzebilit, te portë e Pashait, etj, etj. Askush më mirë se gjirokastritët nuk i njohin dhe nuk i kuptojnë vlerat e urave. Si të jenë shkolluar të gjithë për teori komunikimi, për diplomaci, politologji, oratori e gazetari. Urat që dje ishin akte dhe vepra  krenarie për gjirokastritët, sot në botë perceptohen si simbole të mendjeve të zhvilluara, të mendjeve të hapura.

Sado që s’duan ta pranojnë, në Gjirokastrën e viteve ’20 – ‘ 30, lëvizte e gjithë kultura e qytetërimi ballkanik e europian i kohës. Qytetërim shqiptar, grek, italian, hebraik, gjermanik, spanjoll, francez, arumun, turk, egjyptian, etj. Qarkullimi i vlerave ishte i hatashëm. Si askund. Studentë që ktheheshin nga Europa, tregëtarë që mbërrinin nga Ballkani e deri nga Hamburgu gjerman, bankierë nga Napoli e Berna, hoxhallarë e myftinj nga Stambolli, mjekë nga Athina e Roma, juristë nga Kajro e Berlini, gjuhëtarë nga Vjena e Roma, studiues nga Moska, Bukureshti, Manastiri e Lajpcigu.

Vec në një pellg të vogël ngrehinash midis lagjeve Palorto e poshtme e Varosh, si të ishte qëndra e OKB-së, qëndronin pranë e pranë, ministri i jashtëm Rauf Fico i biri i Emirit të Jemenit, me të afërmit e Thanas Vajës, krahut të djathtë të Ali Pashës, pranë Bahri Omarit jetonin doktorët e kirurgët e famshëm Laboviti të shkolluar në Austri, pranë Kadarenjve jetonte Kakopinua, pranë Xhaxhinjve jetonte një komunitet italian, pranë avokatëve të famshëm të Xhenetëve jetonin disa minoritarë grekë, pranë tregëtarëve të mëdhenj hebrenj jetonin ca vllehë, disa komisionerë gjermanë manifakturash nga Gjermania, pranë motrave italiane rrinin nxënësit myslimanë të Medresesë, pranë kishës katolike ishte xhamia, e pranë teqesë  kisha ortodokse. Në sheshet e vogla të lagjeve luanin me top llastiku, si fëmijët shqiptarë ashtu dhe fëmijët evgjitë, grekë, italianë, hebrenj, arumunë etj.

Ky qytet nuk ishte vetëm i vetvetes.  E natyrshmja dhe e pana-tyrshmja ishin tek njëra tjetra. Ishte shndërruar prej kohësh në qytet kozmopolit. Mendjehapur. Edhe kur tentoi ndonjëherë t’i ikte kahjes së qytetërimit, aty dhe u rrëzua në theqafje. Pësoi fraktura të thella.

Gjirokastra u bë shpejt qyteti  me ndërgjegje kritike. Ajo  përvetësoi, sic dinte ajo të përvetësonte,  mësimet e qytetërimit perëndimor, kuptoi më shpejt se të tjerët, dobinë e Dukurisë Ndërkulturore. Gjirokastra kishte përtërirë brenda enëve të saj të gjakut–dimensionin e pranimit të kulturës së tjetrit. Gjirokastra e viteve ’20– ’30 u bë për shoqërinë shqiptare të kohës Fenomen drite, Ekstra qytetërim, Qytetërim plus.

Dëshmia që me sa duket është dhe guri i provës, e ka emrin Bibliotekë Publike. Gjirokastra është ndër të parat qytete  me Bibliotekë Publike. Edhe sot e karakterizojmë një qytetërim apo një  personalitet me cilësimin: njeri me Bibliotekë. Gjirokastra ishte Qyteti me Bibliotekë. Në janar 1928, mendjendrituri Branko Merxhani shkroi një artikull “Mbi bibliothekë”, ku argumentonte se kishte ardhur koha që djalëria gjirokastrite të kishte bibliotekën e saj, pasi pa dituri e libër, ajo nuk mund të qytetërohej e të europianizohej. Branko Merxhani thoshte midis te tjerash.. .”Bibliotheka kombëtare do të jetë rregulluesja e vërtetë e jetës s’onë mendore...” .

Këtij apeli të Merxhanit iu përgjigjën menjëherë si paria e qytetit ashtu edhe gjirokastritët që ishin mërgimtarë prej Bukureshtit, Stambollit, Kajros e deri në Amerikën e Australinë e largët. Me  fondet e tyre nisën ndërtimin e Bibliotekës së qytetit dhe blerjes së librave. Brenda një viti biblioteka e qytetit, me fonde të dhuruara nga qytetarët, mbërriti në mbi 30 mijë tituj (gati sa dyfishi i popullsisë së qytetit) e disa vite më vonë në rreth 78 mijë tituj.

Dëshmia tjetër që, me sa duket, mbetet ende guri i provës, ishte themelimi i shoqërisë civile. Gjirokastra shënjohet si qyteti prijëtar i shoqërisë civile shqiptare. Brenda disa vitesh në qytet u themeluan nëntë bërthama të shoqërisë civile, me status, program e aktivitet të dendur publik.

Telegrafisht po japim një diagramë të aktivitetit të tyre.

Më 23 nëntor 1919, Shoqëria “Vëllazëria” jep kontributin e saj  për mbrojtjen e atdheut nga synimet e shteteve imperialiste në Konferencën e Paqes në Paris. Në dhjetor 1920, Shoqëria “Drita” ndez shkëndijën e bashkimit të të gjitha shoqatave patriotike në një konferencë kombëtare, gjë që realizohet në Vlorë, në prill 1921.

Më 23 mars 1921 themelohet Shoqëria “Kundra Bastijes” ku bënin pjesë rreth 100 gra e vajza. Shoqëria harton një manifest ku kërkohej respektimi dhe përparimi i tyre. Argumenti i tyre ishte: “Me përparimin e grave e vajzave përparon edhe Mëmëdheu.” Në krye të grave gjirokastrite ishte mësuesja e nderuar Urani Rumbo, ndërsa disa muaj më vonë, me  iniciativën e Avni Rustemit, themelohet më 11 korrik 1921 “Lidhja e mësuesve”.

Po në mars 1921,  themelohet “Shoqëria e opingarëve” e shoqëria “Shpresa” që u vunë në mbrojtje të interesave të qytetarëve të thjeshtë, të “opingarëve”,  nga përqeshjet e lufta e përkrahësve të “turqizmës”, pasuesve të idesë së ribashkimit me perandorinë otomane. Veprimtaria e klubeve patriotike mbitheksoi vlerat kombëtare, himnizoi lirinë e fituar, shtetin e ri, u dha frymëmarrjen e duhur të kohës së re traditave të rizgjuara.

Më 5 nëntor 1923 celet në Gjirokastër, Liceu francez. Fillimisht me dy profesorë francezë e më pas një trupë e kompletuar, sollën për herë të parë në qytet idetë e Francës së kulturës, iluminizmin, letërsinë e madhe, artin dhe qytetërimin europian. Teatro, ekspozita, koncerte, festa, shëtitje, poezi, shkrimëtarësi, zakone, veshje, vezullim, ide, koncepte të reja, imitime, të gjitha këto buruan prej këtij Liceu që ishte për qytetin – një dhuratë e bekim perëndie. Celja e Liceut ishte padyshim një nga ato ngjarje që ndikuan fuqishëm në jetën qytetare dhe ndihmuan në ndryshimin e psikikës qytetare duke e orientuar atë drejt trendit të kohëve moderne. Dhjetra djem e vajza që e mbaruan atë Lice, u nisën për studime jashtë Shqipërisë, në Europë, duke u bërë shkencëtarë, artistë, filozofë, ekonomistë, politikanë, shkrimtarë, ndër më të mëdhenjtë e kohëve.

Shpirti kritik, i protestës, i reagimit social, motorri që di të ndezë shoqëria civile, kishte nisur të funksiononte në Gjirokastër. Në shkurt të vitit 1921 organizohet greva e parë e punëtorëve tipografë. Në dhjetor të vitit 1923, “Grupi Demokrat” i Gjirokastrës, në programin e vet ka kërkesën për reformën e tokës si dhe kërkesën për një republikë kolegjiale. Ndërkaq më 25 maj 1925 “Lidhja e punëtorëve” themelohet si e para sindikatë punëtorësh që kërkon vendosjen e tetëorëshit në punë dhe zbatimin e tij. Në një protestë masive ajo nxorri në shesh gjithë punëtorinë e qytetit.

Më 7 korrik 1924 themelohet shoqëria “Studenti”, një  shoqëri kulturore e pak kohë më pas, më 25 korrik 1925 “Lidhja e mësuesve”, e cila kërkonte që mësuesit të paguheshin rregullisht, pas grevës që organizuan, sepse kishin 6 muaj pa rrogë. Ndërsa në shtator 1928, shoqëria “Studenti”, nënshkroi një protestë ku kërkonte nga qeveritarët e kohës që të mos mbylleshin shkollat e qytetit.

Pyetja brengosëse, që do të duhej të bëhej patjetër në fund të kësaj esseje, është: a do të ishte e plotë  dhe pasqyruese  kjo dritë qytetëruese e Gjirokastrës nëse i mungonte “Demokratia” ?

Jo dhe kurrësesi! Sepse “Demokratia” ishte pjesë e asaj drite, në mos ishte vetë drita.

Ajo ishte dhe mbetet gazeta që sillte, sjell dhe do të  sjellë gjithmonë lajmin e botës...