UDHËTIM NË PYJET E KËNGËVE ÇAME

Agim MATO

ese

Gjatë gjithë ekzistencës populli ka ngritur malet e pasurive të veta shpirtërore. Këngët janë si katet e pyjeve që i veshin këto male. Secili kat ka dëndësinë e tij të këngëve. Shikoni majën çame të rrahur nga erërat e mëdha të kohrave. (Shqipëria është e mbushur me maja të tilla). Atje ka drurë që u kanë rezistuar shakullimave, këngët e moçme për bëmat e Pirros dhe Skënderbeut , legjendat dhe baladat e fuqishme që zenë vend nderi në fondin e artë të poezisë sonë popullore. Dëndësia në këtë lartësi nuk është e madhe sepse përjetësia kërkon hapsirë. Pyjet e dendura fillojnë poshtë majës. Ahishtat, pishnajat përzihen me mjegullat. Këto nuk janë mjegulla po tymi i luftrave epike dhe historike. Në këto pyje baresin heronjtë kombëtarë dhe krahinorë. Pastaj vijnë  pyjet e dëndura të mbushura me firarët e maleve, me pyjet e brengave dhe të nizamëve. Një tis i hollë i argjentë i mbulon këngët e dashurisë dhe të dasmave. Ato janë në një pllajë tërë diell ku ka kroje dhe lëndina. Po ndodh  që edhe lulet e këtyre lëndinave t’i spërkatë gjaku. Më poshtë, në ultësirat e ditëve tona kanë mbirë këngët e një malli të çuditshëm për varret e të parëve, për shtëpitë gërmadha, të shoqëruara të gjitha me ofshama që drithërojnë atmosferën e sa e sa festivaleve. Një pyllnajë që rritet përditë. Pyjet dhe këngët kanë jetën  e vet. Siç ka drurë qindravjeçarë ka edhe këngë qindravjeçare. Siç ka pyje që degradohen dhe në vend të tyre mbijnë të rinj, ka edhe këngë që vdesin dhe vendin e tyre e zënë të ra. Eqerem Çabej thotë: “Poezia popullore është një organizëm i gjallë ... Ajo bën jetën e saj organike, shkon pas frymës së kohës dhe ndërron bashkë me të. “Më poshtë: ” Këngë të moçme zhduken, të vjetra krijohen, shpesh herë këto përzihen dhe shkrihen me njera tjetrën “. ( E.Çabej “Për gjenezën e literaturës shqipe”)

   Kushdo që dëshiron të udhëtojë nëpër hapësirat e pamata të folklorit të Çamërisë, duhet të marrë për udhërrëfyes Fatos Mero Rrapajn dhe duhet të ketë me vete biblën e tij voluminoze: “Këngë popullore nga Çamëria” Garant për këtë bëhet Ismail Kadare, që e ka shoqëruar këtë bibël me një përcjellje, ku e quan: “Një enciklopedi poetike, të plotë e të gjerë”.

   Interesimi i menjëhershëm që ngjalli në opinion dhe hutimi i Institutit të Folklorit, i kushtohet si lëndës së re, gati të panjohur, ashtu dhe vlerave të mëdha artistike që mbart kjo trashëgimi e paçmuar popullore. Mendja të shkon menjëherë tek “Bleta shqiptare” e Thimi Mitkos, babait të folkloristikës sonë, që gjeti tek Fatosi një nga pasuesit më të zellshëm të këtyre  dekadave të fundit. Do të duhej shumë vend për të folur për peripecitë mbi 40 vjeçare të këtij mbledhësi të apasionuar, për endjet plot durim, vullnet e këmbëngulje në të  gjitha trevat ku janë shpërndarë sot mbartësit çamë  të shpërngulur nga dherat e tyre. Kjo e bën edhe më domethënëse misionin e tij të madh për të shpëtuar këto vlera nga rreziku i humbjes shkallë shkallë në kushtet e një shpërndarjeje të tillë heterogjene. Gjithashtu, gjithshka që jeton e konservuar në kujtesën e të moshuarve bën një firasje të pallogaritshme  gjatë kalimit në brezin tjetër. Momenti që gjeti folkloristi ynë i zellshëm për këtë qe vendimtar.

   Përmbledhja, është vetëm një pjesë e arkivit të hartuesit të saj. Hojet e këtij arkivi janë të mbushura me qindra mijëra vargje, faqe proze e materiale gjuhësore, historike e etnografike, të qëmtuar me kujdesin prej shkencëtari në të gjithë territorin e Shqipërisë. Nga pasuria autentike, nga larmia e shumëanshme tematike e gjinore, libri në fjalë është deri më sot thesari më i plotë i artit oral çam.Të mos harrojmë se edhe Mitkoja, edhe Spiro Dineja, me ndërgjegje ose pa ndërgjegje kanë futur në materialet e mbledhura prej tyre këngë popullore çame. Edhe ato nuk janë pak, po me dhjetra.

Si hyri kënga çame në “Bletën shqiptare” dhe në “Valët e detit“? Shumë thjeshtë. Në parathënien e librit të tij Spiro Dineja thotë: “ ... atë kohë, ndodheshin edhe shumë shqipëtarë në Egjypt, ngado të shkoje do të piqje shqipëtarë. Karakollët e Kajros qenë plotë gegë e toskë. Këngët e vallet nuk reshtnin ... prandaj gjeta kohë të mbledh nga të dy anët (dialektet)”. Çamët nuk mungonin kursesi këtu, qoftë si nizamë, qoftë si kurtbellinj. Ky fenomen në folkloristikën  tonë mendojmë se ka një rëndësi të posaçme studimore për motërzimet ndërkrahinore. Mbartësit e këtyre krahinave jetonin vite të tëra sëbashku në shërbimin ushtarak osman. Shpirti shqiptar, muza shqiptare, aty, në vetminë e shkretëtirave, duket se vinte në provë përjetësinë dhe madhështinë e vet. Këngët e krahinave  të ndryshme ushqenin njera tjetrën, merrnin dhe jepnin. E kundërta ndodhte me këngët e reja që krijoheshin aty, ato të brengave, të nizamllëkut, kurbetit, etj. Me kthimin në atdhe ato fillonin një jetë të veçuar krahinore, gjersa shndërroheshin në motërzime të motiveve bazë. Këto motërzime janë si barometra që matin presionet e lëvizjeve të gjera shoqërore, halleve dhe brengave që përfshinin krahina të tëra. Në rastin konkret motërzimet çame, flasin për atë se sa të lidhura kanë qenë këto treva me fatet e kombit në të gjitha etapat e historisë sonë.

Tani le të hipim përsëri në majën e këtij mali imagjinar të populluar me pyjet e këngëve çame, tek këngët dhe legjendat për Pirron dhe Skënderbeun. Sa të vjetra janë? Vargjet e bardha dhjetërrokëshe të hedhin larg dhe kjo të ngazëllen. Mendo se këto janë ngritur mbi trungjet e lashta, kur kjo metrikë praktikohej në eposet. Elementët bizantinë janë të dukshme. Po ashtu edhe ato zakonore vendase që mbijetojnë edhe sot.  Fjala e vjetër “ipè” për shiponjë haset dëndur tek këto këngë. Epirin (nga epeiros- gr.vjetër) çamët e quajnë tek këto këngë Iperi dhe veten iperotë.( Vetëm më vonë fillon të vihet në përdorim fjala çamërjot). Ç’lidhje mund të ketë për këngëtarin e dikurshëm rrënja “ipè” (shqipe) me Iperì (Shqipëri)?  Të jetë vetëm rastësi apo një kalk analog i periudhave kur nis formimi i kombit, duke i ndërruar kuptimin termit antik të imponuar nga jashtë? Epiteti ”Burri” që i bashkëngjitet emrit të Pirros, sipas dëshmive, dikur zëvendësonte në Çamëri e gjetkë vet emrin e tij. Thuhej Burri dhe nënkuptohej Pirroja. A nuk është një fakt ky se kujtimi i tij ka mbijetuar në kujtesën e popullit? Po kujtesa më e mirë është kënga dhe legjenda. Sigurisht, kur ndodh që figura e tij merr ngjyrim të theksuar historik, kënga ka huajtur nga historiografia. Kjo është në dëm të vjetërsisë sepse është një shtresëzim i mëvonshëm. Gjithashtu edhe gjuha është e mbartësve të mëvonshëm të saj, një fatkeqësi kjo e kushtëzuar nga koha kur janë mbledhur. Një gjë është e sigurt, që këto legjenda nuk janë  më pak të vjetra se ato të Urës së Nartës dhe të Dhoqinës, me të cilat kanë ngjashmëri stilistikore apo metrike. Tek kënga “Krujë trime n’atë vetull mali” flitet edhe për jehonën e fitoreve të Skënderbeut në Iperì:

Iperiotët valle kanë hjedhur

dhe çdo natë zjarre kanë dhezur

 Tek Barleti do të gjesh të përshkruar gëzimin popullor pas fitoreve, që shndërrohej në një festë  të vërtetë. Ai merret shpesh me këtë fakt në veprën e tij të njohur për Skënderbeun. Kënga në fjalë dëshmon vërtetësinë e Barletit dhe, për analogji, hershmërinë e vet.

   Mbi tërë hapsirën e motiveve të këtij libri ngrihen lart dy ndjenja dhe veti sublime të shqiptarit: atdhedashuria dhe shpirti liridashës. Shpesh të dyja këto ndjenja nënkutojnë njera tjetrën dhe shndërrohen në një lejmotiv :

                              U shkrinë për liri,

                              për flamurin kuq e zi

   Pasqyrimi në këngë i luftrave dhe i luftëtarëve të panumërt të kësaj treve është bërë në kompleksitet me kontraditat, planet, diplomacinë dinake dhe intrigat e diplomacive, pa lënë mënjanë as qëllimet dhe pikësynimet e hapura apo të fshehta politike dhe ekonomike të tyre.

                              Që në Prevez’ e Janinë,

                              shqiptarët luftë po bijnë,

                              Kordha jonë vringëllet,

                              me të dia anët pret,

                              s’pjesim krale e sulltanë,

                              se kemi hall për vatanë,

                              edhe pa buk’do të rrojmë,

                              me të shtatë do lëftojmë,

                              vendin tonë s’e lëshojmë.

   Tema për mbrojtjen e trojeve nga intervencioni i huaj është shumë e përhapur në këngën çame. Më 1807 trupa të Napoleon Bonapartit pushtojnë Prevezën. Kapedani Hasan Çapari me pesëqind vullnetarë u sul për çlirimin e  qytetit:

                 

                              Napolonit s’ju përule,

                              galëtë(francezët) të gjallë i zure.

    Një shekull më vonë, më 1911, po në bregdetin çam, përpiqet të zbarkojë edhe Entelia (Italia), po çamët, edhe pse pa “topa e xhepane“ qëndrojnë si trima dhe s’lejojnë kënd t’i bëjë “Urë” dhe “raje”. Duke thënë “Urë” këngëtari popullor kishte parasysh rëndësinë e pozitës së trojeve të veta për brendësinë e gadishullit ballkanik. Shqiptari gjithmonë mbrojtjen e tij e ka vënë edhe në funksion të mbrojtjes së popujve fqinj. Tek kënga në fjalë, rapsodi, duke parë pamundësinë për të ndjekur armikun në det, i drejtohet me sfidën e tij:

                              Del steresë moj dhe ti,

                              ta shohç shqipon si për si

   Në shumë këngë bëhet fjalë për mbrojtjen nga luftëtarët çamë të Volës, Petrovicës, Njihuarit, Filipjadhës, përleshjen trup me trup në Gribovë, për qëndresën heroike shqiptare në Bezhan të Janinës, Mali i Bezhanit indetifikohet me vet mbrojtësit:

                              O Bezhan, i zi Bezhan,

                              gjashtë muaj n’istikam,

                              i pakart i pa duhan,

                              buk’ edhe fai s’të dhanë,

                              po lufton në këmbë e mban.

   Një mal që për muaj me radhë nuk  ka kartë për të dredhur  një cigare!

   Dhe fakti që s’ka duhan duket më i rëndë se fakti që nuk ka bukë, (zë vendin e dytë në radhitje ) sepse dhimbja shpirtërore për fatin e atdheut e kapërxen  çdo dhimbje tjetër. Mali këmbëngul të rrezistojë ashtu siç rrezistojnë malet. Një epos i vërtetë qëndrese ky!

   Vargu i heronjëve popullorë është i gjatë. Marko Boçari, Ali Farmaqi, Bubulina, Zejnel Hasa, Maksut Veliu, Tahir Meta, Sabri Preveza, Spiro Çakëlla, Alush Taka, Muharrem Rushiti, të ndjekur këta nga firarët e maleve apo kaçakët si Lul Manka, Met Shoti, Zeqo Kipa, Mehmet Hyseni, Lul Çapari, pa përmendur bilbilenjtë labë apo Shemo Gjirokastritin  për të cilët muza çame s’u kursye edhe për faktin se trualli i saj ishte shpesh teatri i veprimeve të tyre. E marrë në rendin kronologjik, kënga çame derdh një galeri të tërë personazhes që nga Ali Pashë Tepelena e këtej. Vet Aliu portretizohet edhe me ngjyrimin legjendar edhe historik, pa fshehur të vërtetën mbi figurën komplekse të tij. Tek “Hanko kur bëre Alinë” ngjyrimi është legjendar:

                              Vallë ti, moj, i dhe sisë,

                              që të dolli yll me dritë?

                              Apo mos ta kanë rritë

                              tij ato zërat e malit

                              edhe ujët e spitharit?

   Në këngën tjetër “Medet për Vezir Alinë” sundon qortimi i hidhur i vënë në gojën e Marko Boçarit:

                              Medet për Vezir Alinë

                              që s’dëgjoi Boçarinë

                              të mblidhej me Bushatllinë

                              për të bërë Shqipërinë.

                              Marko Boçari i tha:

                              -Dëgjomë, Ali pasha,

                              po s’u bëmë me ata,

                              Shqipëri për ne nuk ka,

                              do grihemi lakëra ,

                              do këndojë quqeja”.

   Ky është ndoshta një nga motivet më të hershëm, që bën fjalë për domosdoshmërinë e uniteit kombëtar, për të cilën s’mund ta ndërmernin vezirët dhe baballarët po puna e madhe e rilindësve tanë. Ky unitet shtrohet me forcë sidomos në këngët e periudhës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, periudhë në të cilën Çamëria njohu shumë veprimtarë. Ata e zgjidhën drejt çështjen e bashkimit të kombit dhe njësisë së territoreve që viheshin në rrezik. Në dobi të këtij bashkimi ose më mirë nën presionin direkt të këtij ideali ishte lufta për prishjen e hasmërive dhe pajtimin e gjaqeve që ndërmerrnin atdhetarë si Ibrahim Parga, nën parrullën “Çdo hasm ta bëjmë vëlla”, apo Lul Repani që ka parasysh ndarjet fetare “S’e vret vëllai vëllanë,/ gjithë jemi shqiptarë”.

   Në këngët që i bëjnë jehonë luftës së përbashkët të shqiptarëve dhe grekëve kundër të njëjtit armik ndjehet respekti i veçantë për popullin fqi. Vet Marko Boçari, i brumosur si luftëtar pranë Aliut u bë një nga heronjtë më legjendarë të revolucionit grek, një nga internacionalistët më të mëdhenj që e konsideronte luftën e popullit fqi si luftën e popullit të vet:

                              Ngreu, o Marko trimëria,

                              të dërgon kartë Greqia

                              - Eja, o Marko Shqipëria,

                              se na zu frymën Turqia.

   Katër vargje sa për një monument. Historia shkroi faqe të lavdishme për këtë “Çamërjot”, figura e tij frymëzoi shumë shkrimtarë e piktorë gjenialë të shekullit të kaluar në Europë. Tufa e këngëve çame për të janë lulet e vendlindjes së tij, të identitetit të tij, ato që s’vyshken kurrë në panteonin e popujve. Dhe Markoja nuk është i vetëm, por njëri  nga ajo plejadë heronjsh si Xhavella, Bubulina, etj. Një nga shembujt më domethënës të një qëndrimi të gjerë dhe gati deri në një konceptim ideal të fqinjësisë është kënga “Ballkize, moj kapedane”. Ballkizja dhe motra tjetër Gjulia janë bija të patriotit Musa Demi. Të dyja partizane. Ballkizja në repartet e Elasit grek dhe Gjylja në një nga brigadat tona partizane. Dy motra në dy ushtri kundër të njëjtit armik. Lidhjen e Ballkizes me partizanët grekë rapsodi e ngre si një vëllazërim popujsh:

                              Bashkë me fqinjët tanë,

                              lidhur si vëllau me vllanë,

                              grekër dhe shqiptarë,

                              për të lëftuar dushmanë.

   Rapsodi është i ndërgjegjshëm  dhe i zhveshur nga çdo paragjykim kur bën konkluzionin e aktit të saj:

                              E dhe jetën për lirinë,

                              për miqësinë me fqinjë,

                              zbukurove historinë.

   Në këngët për shpërnguljen me forcë të çamërve nga trojet e tyre në asnjë rast nuk ngatërrohet populli grek me masakrat e gjeneralit fashist Napoleon Zerva. Do thënë që ky është kapitulli më i dhimbshëm në poemën popullore çame. Ai zë fill më herët, qëkurse bëheshin përpjekje dhe shpërnguleshin për në Turqi po me forcë masa të tëra nën pretekstin se ishin turq. Ngatërrimi i fesë me kombin në kurriz të fatit të popullit tonë  është i njohur. Në një këngë thuhet:

                              Çish të ikim nga shtëpia?

                              Çish t’i lëm gjushrit në varre,

                              me kurmet pa tretur fare?

   Çdo koment do ta varfëronte efektin tronditës të këtyre vargjeve. Tani mendoni një anije të mbushur me familje çame që lundron përmes Egjeut drejt Turqisë së panjohur, e largët për ta. Sipër tyre fluturojnë zogj, që kënga mund t’i pyesë sipas traditës për atdheun që ngeli pas. Mirëpo kraharori i zogjve është tepër i brishtë për të mbajtur peshën e madhe të dhimbjes dhe mallit të tyre. Anieja e zgjat distancën nga atdheu, kur ja, zënë e duken avionët në qiell. Këta po, vendos t’i pyesë muza e plagosur:

                              Uluni, o ju ballona

                              t’u pjesë për shtëpitë tona

    dhe përgjigja :

                              Na habere nuku kemi,

                              se ka ato vende s’jemi

    Shpresë e kotë. Asnjë nuk i qëllonte të ulej në atdheun e tyre të mjeruar. Ja një motërzim tjetër:

                              Shkon ballona në heva,

                              pijet motra për vëlla.

                              -Ne kah ato vende s’jemi,

                              ka vëllai yt habere s’kemi.

                              Zdrigju ti ballon mbërdhe,

-    Do zdrigjem në Pllatare,

të pi një filxhan kahave.

  

   Tabloja tjetër, po aq e dhimbshme, e ndjekjes drejt kufirit shtetëror shqiptar me djepet në krahë dhe me tymin e ullinjve të tyre të djegur në mushkri, është regjistruar me të gjitha pejzat e muzës popullore:

                              Çamët duke ikur

                              e duke luftuar

                              ngarkuar me plaçka

                              dhe foshnjat në duar,

                              hedhin sitë prapa:

                              shtëpitë përvëluar,

                              ka gjulet e topit

                              ullinjtë të copëtuar.

                              Çamëri e shkretë

                              shumë u përvëlove

                              çdo pëllëmbë tokë,

                              me gjak e mbëlove.

   Në shumë këngë, rapsodi çam, si të ishte ndonjë studiues sociolog, burimin e fatkeqësisë e gjen tek fashizmi, që është stimuluesi më i egër i nacionalizmit:

     

                              Si kulshedrat në Greqi

                              u vendos fashizmi i zi.

   Këto kulçedra ju sulën në radhë të parë Çamërisë, popullsisë së saj fatkeqe:

                              E pa dinjaja me si,

                              ç’bë Zerva në Çamëri.

                              mbilli njerzit në shtëpi,

                              i therri si bagëti.

                              Dhe grave  që ishin me barrë,

                              me thikë në bark u ranë,

                              ua nxorrën jenët gjallë,

                              dhe ata me thikë i vranë

   Mirëpo poetin popullor nuk e lë të qetë ndërgjegja për gjithshka ndodhi në të kaluarën. Ai bën bilancin e historisë së tij dhe për këtë do të jetë sa më objektiv, të jetë “shahist” tek e vërteta. Ai e nis gjykimin ng argumenti i kundërt:

                              Çamëri, o zëmëra ime,

                              ...a mos vall pate gabime?

   Përgjigja vjen menjëherë, pa pikë hezitimi:

                              -As gabime, as të metë,

                              dëshmon historia vet.

   Duke bërë një eskursion në pyjet e këngëve popullore çame të mbushen mushkritë me ozonin e tyre të pastër dhe aromën e veçantë. Hapësira ndjesore e tyre është e pakufishme, e përmasave universale. Ky libër, që mbushet me rrëkera gati të padukshme ritualesh, lodra fëmijësh, nina nana, këngë argëtimi e dashurie, rite e valle dasmash, vaje, këngë humoristike  e satirike, për të kaluar pastaj tek legjendat e baladat, tek këngët për ngjarje të njohura e të panjohura historike, për heronj të mëdhenj kombëtarë, për luftëtarë e martirë, tërë kjo plotëri tematike e gjinore, shpalos vizionin e gjerë të Çamërisë në të gjithë ekzistencën mijravjeçare të saj. Në këto këngë janë regjistruar si në një  sizmiograf të ndjeshëm që nga tërmetet e mëdha, siç janë vithisjet e perandorive, e gjer tek dridhjet e jelekëve të vajzave të shkaktuara nga vështrimet e djemve. Duke ndjerë në to temperamentin dhe konstitucionin shpirtëror të popullsisë çame, pozitën nevralgjike dhe hobetë e kohërave që u vërvitën parreshtur mbi fatin e saj, nuk do të duket aspak i habitshëm gjithë ky vitalitet dhe kjo begati poetike. Në thelb, tërë struktura e poezisë çame është e pandashme me poezinë popullore në përgjithësi, kurse në vaçanti ajo ka marrëdhënie e pleksje me këngën labe. Plasticitetit të prerë e të fuqishëm lab, që edhe kënga çame e ka në thelb, ajo i jep fytyrën e vet e tone më të buta e më lirike, siç është vet realiteti i Çamërisë. Afërsia gjeografike, dendësia e komunikimit në të kaluarën e kanë kushtëzuar këtë ngjashmëri. rapsodi lab dhe ai çam, kur kanë kënduar për të njëjtët heronj dhe për të njëjtat ngjarje, duket sikur planin botëkuptimor janë marrë vesh me njeri tjetrin për qëndrimet dhe vlerësimet që kanë bërë. Kjo flet për atë ndjeshmëri të lartë dhe kthjelltësi para çdo situate, sado e ngatërruar qoftë.

   Kënga çame duket se e nxjerr tërë dufin që ka njeriu brenda. Ajo nuk mban rezerva për hir të ndonjë etikete apo kanuni të vjershërimit. I vetmi kanun për të është që të mos i ndahet të vërtetës. Ajo shënon vetëm ato hollësi që i duhen përjetësisë. Sensi i kursimit në vargje nuk e cënon tërësinë e ngjarjes dhe të fenomenit që ka marrë përsipër të na rrëfejë. Dhe rrëfimi është sa i shtruar  aq dhe energjik, sa i besueshëm, aq dhe realist. Kalimi nga elementet realiste në ato legjendare bëhet me një lehtësi të çuditshme. Lul Çapari është person historik, që ka jetuar, por njëkohësisht ai mbështillet shpesh me një mjegull legjendarizmi. Kjo nuk ia humb vërtetësinë figurës por plazmon në të gjithë përfytyrimin që ka populli për jetën e kaçakëve të mbushur me të papritura:

                              Lul Agai ja hipi atit,

                              çajti malet e Morfatit,

                              Lul Agai ja hipi divit,

                              çajti malet e Marglliçit.

 ose:

                              Lul Agai hipën shkallatë,

                              xhelati trohis pallatë.

Në këto këngë rrëfimi poetik kalon pa u ndjerë nga tonet epike në ato lirike dhe anasjelltas:

                              Foli një zë kaha malit.

                              Të ikij Lul Çapari,

                              Luli mori një të rëpjetë,

                              ju mbush sharkëza me vesë.

   Aftësia për të hedhur tablo përgjithësuese nuk i ka munguar kurrë folklorit. Kënga çame, duke anuar nga një sens më lirik, i ka më për zemër këto tablo të mbushura me elemente të natyrës dhe të jetës fshatarake. Natyra mendojmë se ka gjetur vend në këngët çame dhe ajo ka shtuar sensibilitetin dhe e ka bërë më të afërt. Ajo është një sfond që paralajmëron, është atmosferë, si tek vargjet e mëposhtme:

                              Ne ulliri në sohor,

                              frin një erë e bin një borë,

                              shkon një trim vetullahollë,

                              me martinizën në dorë

Kjo dhe shumë të tjera të kujtojnë këngët popullore arbëreshe dhe është e kuptueshme se, nga brigjet çame, kanë ikur masa të tëra arbëreshësh për në Itali. Forca përgjithësuese e tablosë nuk mbështetet në elemente të mëdha në vetvete, përkundrazi, detajet më të zakonshme, nëpërmjet një shkallëzimi poetik, arrjnë të japin në më pak se dhjetë vargje atë që do të duheshin faqe të tëra. Ja një shembull:

                              Kur dola në Mal të Zi,

                              klaj, moj, klaj për Çamëri,

                              pashë gratë nën ulli,

                              pashë nuset pa stoli,

                              burrat shkuan eksori ( internim) .

                              Kafshët mbenë pa bari,

                              lehte qëni në shtëpi,

                              bukë nuk i hidh njeri.

E thënë me një frymë, e vizatuar me një përpikmëri të habitshme, ajo ka brenda edhe shkretimin, edhe gjëmën, edhe dhimbjen gjer në një lloj shurdhimi të jetës. Por pas gjithë këtyre vjnë dy vargje:

                              gratë me dhën e me dhi,

                              gratë venë në mulli”.

Pra, nuk ka marrë fund çdo gjë, jeta vazhdon në sajë të stoicizmit të gruas.

   Lirika çame është e ndezur, me një imagjinatë dhe forcë abstraguese të madhe, që të krijon gjendje emocionale dhe situata shpirtërore të vërteta. Vajza për rapsodin e kësaj treve është “Nerënxë”, “ Thëllënxë”, është “ Thellukë (lundër) e bukurisë”, “Trëndafil në bokërrimë”. Ajo nuk ta bën të lehtë fitoren që do të arrish, ajo është “ xhinde”, është

                              Ngjala që llomis në det,

                              ta zësh me dorë të shket

Le pastaj po t’i vardiset ndonjë i moshuar, si do ta qesëndisë:

                              more plaku faqezi,

                              mor të zëntë gjarpëri,

                              u s’kam mbeturë për ti,

                              se jam vajzë farfuri.

Kur bie vet brënda ndjenjës së bukur të dashurisë, asaj i “digjet jeleku” nga “ zjarret e gjirit”. Ajo është besnike, tërë finesë, ajo duket sikur ta fshinë shtëpinë me një dorë trëndelinë”, kaq bukur është të jetosh me të. Djali vizatohet me temperament, i gatshëm të bëjë çdo sakrificë për të vluarën e tij. Ai i dorëzohet tërësisht ndjenjës. Kaq e fortë është kjo sa që në ndonjë këngë duket sikur sundon përçatja e tij, alogjizmi po në të vërtetë është ndjenja e fuqishme që depërton në shtresa të tilla të fantazisë, që e afron atë me ëndrrën:

                  Këndova sa u ça shkëmbi,

ndjeu e bukura e u drodh vendi.

Ndjeu e bukura përbrenda,

hapi penxheret e ergjënda.

Fluturova e hira brënda.

më vu bukë e djathë e hëngra.

Më shtroi stromën, rashë e fjeta,

kur u ngreç ati s’e gjeta.

         Dhe më poshtë:

                                    Zura udhën e stratoit,

                                    poqa Lejmonin në udhë,

                                    - O lejmon, a i zi lejmon,

                                    mo më pe të bukurën?

                                    Këtu drejt më shkoi prëmë,

                                    ku ta dija ta kesh zënë.

                                    Kollauz t’u kesh bënë,

                                    në dorë ta kesh dhënë.

   Vizioni poetik është i befasishëm të shumë krijime. Kënga “Abedin Madanë e vranë” nis me një uverturë:

                              Gjem’i zi e kali i bardhë,

                              hingëllit nëpër pazarë,

                              kërkon Abedin Madanë

   Kjo tablo, me ankthin e rrufeshëm që të përpin, nuk të shqitet nga kujtesa, ashtu si skenat shekspiriane. Intuita gjeniale e popullit i ka brenda vetes tërë ligjësitë e artit për të na dhënë pasazhe të tilla të papërsëritshme. Ja dy vargje energjike që paralajmërojnë dramë, me të cilat fillon një këngë tjetër :

                              Ditën që zuri bora,

                              mora shallin edhe dolla.

Aftësia e popullit për ta koncentruar esencën e motivit në dy a tre vargje, bën që ato grumbullojnë në vetvete energji të mëdha poetike ashtu si bërthama e një atomi. Një motre i vrasin të vëllanë për hiçgjë dhe ajo ngjesh armët, merr hakun dhe i drejtohet të vdekurit:

                              ...po të bij shok me vëllanë,

                              tok ta pini duhanë!

Energjia këtu gjeneron nëpërmjet nëntekstit si një reaksion zinxhir. Ja dhe dy vargje të tjera:

                              Na dhanë rrobat e ngushta,

                              jemi djem na zë angusa.

Këtu nuk është vetëm shqetësimi për rrobat e ngushta të nizamëve por për njëmijë halle që burojnë prej kësaj, për personalitetin dhe lirinë e humbur, për rregullat e rënda të jetës ushtarake osmane. Kjo angusë, kjo zënie fryme është pastaj për tërë atdheun, djemtë e të cilit i çonin “ Në Jemen si qetë”.

   Në asnjë këngë nuk mund të gjesh qoftë edhe një mjet poetik që të vihet si stoli apo qëllim më vete. Vjershëtori anonim nuk kërkon t’i imponohet kujt. Tek kjo përmbledhje nuk gjen as formulimet e standartizuara të bukurisë në femrën në përgjithësi që gjetkë e has. Kur thotë për vajzën se është vetullnakatosur, këngëtari vizaton më shumë gjendjen e saj të trazuar. Epitetet buzëlule, ballëdiell, ballësulote, armëpishë, e shumë të tjera, para se të shprehin kategorinë e së bukurës, shprehin një veti, një anë të karakterit. Pasuria e leksikut çam me fjalët e rralla e plot tingëllim ndihet në të gjitha këngët. Le të shënojmë këtu disa fjalëformime me ngjyrim poetik si leshbozhure, dhëmbëqelqe, lumare, vajrëkimë, dhënëbukëpakëza (njerka), dhënëbukëshumëza (nëna), parahënë, rrungalë, mespurtekergjenda, bythpuloshi (gishti i vogël, thikënëngunëza (e pabesa) etj. Apo nuanca kuptimore si buka e lumit, që nënkupton grykëderdhjen me llum të tij. Ndoshta më shumë se për çdo fushë tjetër populli e ka ngritur furrën e fjalëve të reja për të ushqyer poezinë e tij.

Nuk mund të mos përmend këtu disa thërmia të papërsëritëshme të këtij folklori, për të dhënë sadopak diçka nga madhështia e tij:

Ç’u mplaksh e këmba më mbet,

djalërinë kush ma jep?

Ta blej një milë e dyzetë,

dhe vetëm për një sebep,

për Mirushen që s’më flet

po shkon si pampor në det.

***

Këta ujt’e rrëzave

si misht e thëllëzave,

këta ujt’e maleve,

si djathët e staneve,

gjumë i ëmbël i Pargës,

portokallja e Nartës.

***

U dolla, dielli leu,

dolli nepërka nga dheu.

Besëqenia më gënjeu.

Gënje moj qëne, gënje,

në të zënça me hile

në vathë të bletëve...

***

shkon furtuna ndënë koshtë,

me qelq farfuri në dorë

e potis vasilikonë.

Shkon furtuna dikue klarë,

çish kërkon? Kërkon beharë,

kërkon prill, e kërkon majë

djalënë për veten e saj.

***

Kur të bën pruf-pruf fustani,

si në det kur shkon tufani;

kur të bën pruf-pruf shamia,

si në det kur shkon gjemia.

***

Sulltani hordhitë i pruri,

digju ti, Janinë nuri!

***

Këto kusuret tona,

s’kanë të sosur akoma,

lëshojnë gjethe të njoma.

Shkoni, moj të liga, shkoni,

shkoni mbi mua, kaptoni,

se jam i mësuar, i gjori.

***

Ne ulliri në sohor,

frin një erë e bin një borë,

shkon një trim vetullahollë

me martinëzën në dorë.

***

Fati im i gremisur,

vallë ç’ditë është nisur.

A mos e ka zënë gjumi,

apo e ka marrë lumi;

a mos e ka zënë ledhi,

a vallë mos i dhëmb mezi.

...Qysh i vogël kam bredhur në lëndinat e këngëve çame. Mblidhja farat e fjalëve të rralla, toponimet, vargjet brilante që i ruaja si petalet e luleve, dengje lirikash të shkurtëra me të cilat mbushja blloqet, fjalët e urta. Këto ishin arkivi im i parë sëbashku më këngët popullore arbëreshe që i ktheja me durim në shqipen e sotme dhe habitesha se sa ngjanin me ato të krahinës sime. Pastaj u fut brënda meje De Rada dhe Mitrush Kuteli. me  hambarin e pashoq të leksikut të tij, me të cilin krijoja fjalorin tim. Dhe çuditërisht, gjithmonë, kënga popullore çame, ajo arbëreshe, poezia e De Radës dhe shqipja e përkryer e Kutelit, përziheshin për të mbrujtur kulaçin e vërtetë të poetikës që ëndërroja të kisha.

                                                                 

Shkruar 1986. Hyn në shtyp në revistën “Nëntori” dhe hequr nga shtypi me porosi të KQ të PPSH.