Nga Fatmir Terziu
Arkitektura joniane e krijimit është e gjerë dhe
komplekse. Si e tillë ajo përfshin studimin në vetvete mes problemit të të
banuarit, meqenëse jo i dorës së parë, që gjithësesi nuk është anësor. Ai qëndron
në sfondin e ngjarjeve, përbën mjedisin ku jetojnë dhe veprojnë jo vetëm
krijuesit, por tërë amalgama e karaktereve dhe përshtatjeve që i janë bërë palë
jetike tërë kësaj krijimtarie në një trevë të gjerë e të lashtë. Deri më sot
vendi, përmbajtja dhe roli i këtij mjedisi dhe i elementeve arkitektonike nuk
ajnë bërë objekt i trajtimeve të veçanta. Ato janë prekur shkarazi në funksion
të një ideje apo dukurie tjetër nga ndonjë autor, për shpjegimin e
terminologjisë së ndërtimit të përdorur nga autorë të tjerë, ose për to janë dhënë
komente në shënimet e fjalorët e përmbledhjeve të teksteve të këngëve, apo më
saktë polifonisë, iso-polifonisë dhe vajeve.
Elementët arkitektonikë në krijimtarinë joniane
nuk janë të pakta. Ato kanë gjetur një pasqyrim të ndërlikuar. Herë janë tepër
të përgjithësuara, të kthyera në figuracione artistike me një ngarkesë të madhe
estetike, herë mjaft konkrete, ndërsa në mjaft raste në këtë krijimtari gjejmë
të gërshëtuara elemente të periudhave të ndryshme historike, po aq edhe
elemente të dykulturësisë së ngjeshur mes traditave të mpleksura etnokulturore
të fqinjit, apo edhe të pragjeve kuadratshformuese të pushtuesit (sensi
civilizues). Por në çdo rast ato janë shëmbëlltyra të një mjedisi të njohur e të
familjarizuar për krijuesin, vajtuesin, polifonin, këngëtarin, artistin apo
edhe më gjerë edhe për piktorin e skulptorin. Mbrapa çdo përfytyrimi nuk është
e vështirë të kapet mjedisi real, i cili ka shërbyer si lëndë e parë për çdo
lloj përfytyrimi. Kështu që materiali i përdorur nga transmetimi logjik i gojëdhënave,
nga njëra anë, shërben si burim i rëndësishëm informacioni për të rindërtuar
jetën e shoqërisë në një periudhë të caktuar historike, nga ana tjetër, analiza
e tij jep të dhëna me interes për përkatësinë etnike të bartësve të krijimtarisë
dhe ndonjë argument që tërthorazi hedh dritë mbi lashtësinë e krijimit dhe të
kristalizimit të tij.
Mjedisi arkitektonik në krijimtarinë joniane
shprehet në disa forma. Por tre janë ato më të lidhurat ngushtë me njëra-tjetrën.
E para është në mënyrën e banimit, e dyta në materializimin e saj në banesë dhe
e treta në gjeografinë e saj në zonën rurale apo edhe atë qytetëse që laget nga
Deti apo edhe ka ndikimin e tij. Mënyra e banimit shpreh një organizim shoqëror,
ekonomik, familjar të caktuar, por edhe etnokulturor. Është e lidhur me një
koncept botëkuptimor e shpirtëror. Atë e dallon një etnos nga etnoset e tjera.
Ajo kushtëzon në mënyrë tipologjike dhe materializimin e saj në veprën
arkitektonike. Në krijimtarinë joniane, jo ashtu si më gjerë në krijimtarinë e
trashëguar bëhet një dallim i qartë ndërmjet konceptit shoqëror të banimit dhe
shprehjes së saj konkrete arkitektonike. Ndërsa për këtë të fundit përdoret rëndom
koncepti i kalave, apo kështjellave, për të parën hasim shpesh konceptin vatër,
banesë, tym, zjarr, organizim shtëpiak, mjedis gjumi, prag, derë, shtëpi, flakë,
oborr etj. të cilat nuk lidhen me një formë të caktuar banese, por me banimin në
përgjithësi. Me këtë kuptohet tërësia e ambienteve të përdorura nga familja,
apo nga struktura nënë e babë brenda murit rrethues, apo pronës së lidhur me
rrethnajën oborr-shtëi.
Veçoritë e një mënyre banimi vendase Vangjel
Zafirati, i jep në një nga poezitë e tij. Poezia “Harresë” e këtij autori na
shpie pikërisht duke na kujtuar ‘pragjet e shtëpive’ dhe duke krijuar kështu
situata e ndodhi në mjediset karakteristike që na kujtojnë ‘porta të
ndryshkura/nga harresa dhe pritja e gjatë’ (Zafirati, 2009: 15). Një vend me rëndësi
në krijimtarinë joniane zë stina, apo më së shumti në një mjedis të lagur nga
deti, ajo që pushtohet nga një ‘natë me dëborë’ duket se është edhe domosdoshmëria
që arsyeton shtëpinë e zjarrit, dhomën e miqve, atë ‘penxhere’ ku dilej bashkërisht
me vizionin e trashëgimit dhe depërtimit kulturor, apo edhe atë që shqiptari në
këto zona e karakterizon me atë që Vasil S. Tole e cilëson teksa shkruan për
krijimtarinë e Timo Mërkurit, atë që edhe vetë Timo shpesh e quan ‘në kërkim të rrënjëve’ (Tole,
2008: 7).
‘Në kërkim të rrënjëve’ është dryni më i
pamungueshëm i mjedisit shqiptar që qëndron në zanafillën e zhvillimit të trashëgueshëm
të vlerave kulturore. Teksa Mërkuri argumenton me ‘dil në penxhere..’ na jep të
qartë edhe një detaj të qartë që lidhet me shtëpinë dhe me elementët e saj, ku
janë krijuar rite e besime të shumta, si ato që Mërkuri i sqaron tek “Shenjtëria
e Isos”, si ‘preambulë e lajmërimit të mazhordomit për mbërritjen e Mbretit a të
Mbretëreshës’, ku në gjuhën e tyre të këtij vegimi nga ‘penxherja’ është “Madhëria
e saj-Kënga!” (Mërkuri, 2008: 17). Këndimi këngës, iso-polifonisë shtrohej si
një lloj sakrilegji shpirtëror, ku udhëkultura pleksej dhe aty pajtohej me ligjësitë,
ritet e trashëguara që formonin dhe forcojnë ende ndikimin tipologjik të
arkitekturës joniane të krijimtarisë. Porta e shtëpisë është pikërisht ajo që
ndeshet dhe vështrohet nga ‘pexherja’ si një metaforë e çdo mëngjesi në
tregimin e Minella Gjonit ‘Ah, pleqëri, pleqëri’ ku arsyeja qëmton deri në
detaje: “Çdo mëngjes dëgjoj pra portës sime një refren të dalë nga thellësi e
një shpirti të vrarë: “Ah, pleqëri, pleqëri,,,!” (Gjoni, 2008: 16). Kështu hyn
nga kjo ‘penxhere’ ku vlon kënga ai detaj me të cilin bashkëudhëton edhe
arkitektura tektonike e krijimtarisë, ndërsa mbrojtja e mjedisit tipologjik është
si detyrë fisnike që pranon çdo sakrificë. Është ky motivi që e bën poetin Agim
Mato të mbetet ‘Far i vetmuar në Jug’ dhe të ndërtojë tek poezia e tij arsyen
metafizike të arkitekturës mjedisore që sqaron qetë dhe në mënyrë logjike këtë
aspekt: “vetmitar me llambën e fikur/mbi humnerën e frikshme të detit/’ apo ‘i
vetmuar jam në jug/i fshirë nga rregjistri i hartave të detit’ (Mato, 2012-7).
Këto koncepte të ngulitura thellë në vetëdijen e krijuesit, artistit dashamirës
të ambientit ku jetoi dhe jeton ndjesia e tij, dhe të kthyera në norma qëndrese
dhe respekti për gjeografinë e bukur të jetës, i kanë shërbyer vetë krijuesit në
vite si mjete të fuqishme artistike për të simbolizuar familjen, fisin, krahinën
e deri bashkësinë etnike, duke i lënë në plan të dytë funksionet utilitare të një
kthine, ku paaraardhësit ishin vetë objekti dhe subjekti i gjërave, kulturave
dhe trashëgimive kulturore.
Ambienti i dytë karakteristik i hasur në
krijimtarinë joniane është ajo që shpesh ngatërrohet rëndom më mjedisin e gjerë
shqiptar, ajo ku mikut i jepet përshëndetja, mikëpritja, tradita e kthyer në
art të veçantë respekti dhe shkëmbimi kulturash. Është oda shqiptare tipike
joniane, që gëlon nga mishrat e rakia, nga kënga e gazi, ajo me të cilën veçon
dhe veçohet, kur timbri i saj poetik qartëson dhe qetëson. Dhoma e miqve është
koncepti artprurës, madje është edhe ngjizja e këngës. Nuk është mjedis
anatematik, por dashurues dhe tiplologjik kapërcen detaje dhe fragmentizon
arsye. E ndeshim në hapësira studimesh të Irena Gjonit, por edhe në krijime të
tjera. Tek Irena Gjoni e lexojmë këtë mjedis edhe në gëzim edhe në zi, e lexojmë
dhe e determinojmë arsyen mes ngjyrimit dhe ngjyrave, ku vetë jeta sjell nënat
me shami të zeza të lexohen në poezinë e Gjonit si metafora të trashëguara
kulturore: “Shamisë së zezë të plakës së Bregut,/njërin cep ia merr era e
stihisë së marrë,/edhe pse e rënduar nga pesha e “kufetës”/bërë komb në skaj të
saj,/(Zakon i vjetër, kur kishte kujt t’ia jepte).” (Gjoni, poezia ‘Shamizeza
Bregase’). Këto shamizeza ishin edhe duarartat e atyre dhomave që dinin të
respektonin dhe të prisnin, që dinin të përcillnin vetë kulturën në mjedisin
arkitektonik të kulturave që shërbeu dhe shërben si ushqim për krijimtarinë
tipologjike joniane. Është ajo që nga këto duar të arta e gjëjmë edhe tek ‘Çudia
e ujqërve’ të Konstantin Voglit kur ai sjell arsyen metaforike që na jep shija
tipike e ‘mishit të pjekur, byreku e djathi’ të gjitha këto produkt i kësaj
kulture, i atyre dhomave që mbaheshin nusëruese nga duar të arta e të
respektueshme joniane.
Është i zoti i shtëpisë në krijimet joniane ai që
i bën nder vetes dhe mikut, ai që i rrëfen dhe pret ti rrëfehet udhëjeta, miku
i zemrave të ngulitura që flasin hershëm në çdo gurr kalaje, në çdo pluhur
betejash, në çdo dallgë deti. Dhe kështu miku është ai që gjendet në respektin
e jonianit artist në tërë kompleksin art-prurës, kur ai në vargun e Hekuran
Halilit vjen me risinë e ‘Hënë e viseve të mia’, mes së cilës nëna me lotin e
tharë atje tej në Çamëri, ‘bukën e thatë e ngjyente më henë’ dhe mikut dinte si
t’ja shkëmbente respektin ‘kur shkrumë qenë bërë shtëpiat’ (Halili, 2008: 8).
Apo kur poeti i mirënjohur Andrea Zarballa mjeshtërisht na jep erëmirin poetik
të ‘Trëndafilit të erërave’ duke metaforizuar më gjerë dhe me dinamizëm për
aspektin ‘sipër ditëve dhe netëve’ si një arsye që kontarkton ‘sekretin’ atje të
fshehur thellë ‘në xhaketën tënde’ (Zarballa, 2008: 7).
Në këtë lidhje mikpritëse joniane, në këtë
sakrilegj që lidhet me fatet e shtëpisë, gurrëve dhe drurëve, jetës dhe
vdekjes, nëna dhe arsyeja që lidh e ndërlidh dashurinë dhe respektin, janë jo
thjesht pragje brenda ugareve të mikpritjes, por arsye që lidhin dhe saktësojnë
gjeografinë krijuese shqiptare me ët tërën e saj të lashtë, duke i lënë fqinjit
pak vend dhe zanafillë të qartë kulturore. Jo më kot leximin e ndjeshëm tek
Zarballa e shënojmë si një arsye. Teksa ai na citon tek ‘Statuja’ se ‘vrullshëm
kalon një rrip i hollë hijeje’ dhe që pastaj kumton tërë atë që mbetet trashëgimi
apo edhe vlerë (ibid). Në këtë ambient tipologjik ku miku është edhe vetë udhëjeta
e miqësisë në këtë arkitekturë krijuese të trashëgimisë kulturore, kuvendi vjen
mes muzikalitetit, aty flitet sipas rregullit të miqësisë, me radhë, sipas
rendit të arsyes, dhe më pas çdo gjë mbetet vetëm një hapësirë respekti. Edhe
kur statujat mbesin në mole historie si pritëse dhe përcjellse, edhe kur
iso-polifonia dëshmon mes muzikalitetit, por edhe kur vetë aspektualiteti ritet
dhe zmadhohet ndjeshmërisht natyrshëm është ajo që dikton arkitektura joaniane
e krijimtarisë.
Kthina e plotë që ndeshet në mjedisin krijues
jonian është ngarkesa metafizike e arsyes, tempi me të cilin kjo ngarkesë
mbartet nga njëri mjedis në tjetrin dhe vetë gjeografia ku kjo ngarkesë
metafizike dëshmon pa dështuar. Librat e shumtë të autorëve Sulejman Mato,
Alush Avduli, Minella Gjoni, Stefan Martiko etj. apo edhe tematikat e shtruara
nga ‘Art Jonian’ na japin siparin e gjerë e të dobishëm të leximit dhe arsyes për
vetë arkitekturën joniane të mjedisit artformues. Ky mjedis artformues jonian
jo më kot mund të mbetet edhe tek ajo që jo pakherë qyteti i Sarandës, është
cilësuar edhe si “porta detare jugore e Shqipërisë”. Ja si shkruhet në një nga
guidat turistike, ku fakti është i qartë edhe në këtë qasje: “Si në një ballkon
natyror ndodhet e pozicionuar përballë ishullit turistik të Korfuzit. Linjat e
trageteve janë të përditshme dhe lidhin këtë ishull të Greqisë me Sarandën.
Emri i sotëm i Sarandës rrjedh nga prezenca e një manastiri të hershëm kristian
i “40 Shenjtorëve”. Rrënojat e këtij objekti ndodhen në Qafën e Gjashtës , në
hyrje të qytetit. Saranda shtrihet në fund të bregdetit Jonian dhe ofron një
shëtitore të këndshme me palma si dhe plazhe të vegjël zallorë. Në qëndër të
saj gjenden rrënojat e qytetit antik të Onhezmit, i shkatërruar në shek V nga
dyndjet e barbarëve. Së fundmi (viti 2002) është zbuluar një sinagogë e
shekullit V. Në një distancë prej vetëm 2 km në jug të Sarandës ndodhet kalaja
e Lëkursit. Ngrihet në një kodër dominante që krontollon hapsirën detare në një
rreze prej 60 km. Kalaja i përket shekujve 14 – 15 dhe u ndërtua nga Sulltan
Sulejmani gjatë fushatës për pushtimin e Korfuzit. Tashmë në kala ndodhet një
restorant , i cili krahas kuzhinës ofron edhe një pamje të mrekullueshme të
blusë së thellë joniane.
Në vazhdim të udhëtimit drejt jugut, bredgeti
bëhet i larmishëm duke kaluar nga shkëmbor në atë të tipit të ulët të marsheve.
Në njërën anë është deti Jon, ku për tu përmendur është Ksamili me katër ishujt
e vegjël të mbuluar nga bimësinë e dendur mesdhetare. Në anën tjetër ndodhet
liqeni i Butrintit me sipërfaqe 1.630 ha, ose 16 km 2 . Liqeni ka uje te
kripur, pasi është lagunë bregdetare me origjinë tektonike që lidhet me detin
nëpërmjet kanalit të Vivarit 3,6 km i gjatë. Laguna përbën një ekosistem të
rëndësishëm natyror për zonën dhe është pikë interesante për të apasionuarit e
natyrës dhe të eko – turizmit. Brigjet perëndimore të liqenit jane të mbuluara
me bimësi te llojit shkurre mesdhetare, ndërsa pranë brigjeve bimësia është e
marsheve. Gjithashtu në këtë lagunë folëzon një numër i konsiderueshëm
shpendësh detarë.”
Në këtë larmi ndjesish vetë arkitektura krijuese është
edhe ajo arsye gjeografike që ndikon dhe ndikohen, që ndërton dhe transformohet
si vetë ambienti në të cilin shkruhet dhe riprezantohet. Vetë ajo që trashëgohet
në togfjalëshin tipik ‘Mikpritja e joninëve dhe tradita e tyre e gatimit’ e
plotëson tërë këtë arsye të frymëzimit si detaj në arkitekturën krijuese. Duke
patur parasysh pra këtë detaj të mikpritjes dhe traditës së gatimit, ajo që shënon
një kthinë të veçantë lidhet edhe me ahrin, ai funksion me të cilin respekti i
njeriut ndaj kafshës mbetej një zanafillë, pasi aty gjendej edhe lidhja jetike
mes gajllesave, por edhe ajo që në jo pak raste sillte ushqimin e veçantë
mishin në hell të pjekur në vetë veçorinë e kësaj zone, apo edhe në atë që
lidhej me vetë gjeografinë ku mali, fusha dhe deti sillnin tryezën plot për
mikun. Dhe që kjo mbetet respekt është edhe një arsye më shumë tek leximi i
“Monologu i Embrionit” të Irena Gjonit
ku metafora të shpie tek vetë trashëgimia mes letrave.
Kjo trashëgimi sa njerëzore është edhe natyrore.
Historia që na sjell poeti Bardhyl Maliqi, na qetëson disi, por edhe na afron
arsyen tektonike teksa ai flet për “Butrintin”: “Amfiteatër i lashtë me
tragjedi të reja,/Me brenga të përgjakshme/Të mbetura nga rropatjet, ankthet
dhe harrimet./Prek gurët e tu e toka dridhet,/Prek mozaikët dhe zgjohen
agimet,/Prek shkallaret dhe rënkojnë perëndimet.” (Maliqi, poema “Ankthi i
statujave”). “Ankthi i statujave” të Maliqit shtrihet gjeografikisht në jug të liqenit, rreth 18 km nga Saranda, aty
ku shtrihet qyteti antik i Butrintit, që padyshim është pika më e rëndësishme
arkeologjike e Shqipërisë dhe ndodhet në listën e UNESCO-s. Butrinti përmendet
që në shek. VII B.C. si qyteti më i rëndësishëm i Epirit. Sipas Dionisit të
Halicarnasiusit, krijimi i Butrintit lidhet me kalimin në atë zonë të princit
Trojan, Enea, gjatë rrugëtimit të tij për në tempullin e Dodones. Për nder të
Orakullit të Dodonës, blatoi një dem (që do të thotë BUTHROTOS) në vëndin ku u
ngrit qyteti i Butrintit. Vizita e Eneas në Butrint përmendet edhe nga poeti
Virgjil në poemën “ Eneida” libri i trete. Objektet e vizitueshme në Butrint
janë të shumta, por ndër më të spikaturat është tempulli i Askelapiusit (
perendia e shendetit shek II A.D.), teatri me 1.500 vende ( shek III B.C)
pagëzorja, e cila është monument paleokristian, nymfeu , banjat, stoa, portat e
liqenit ,luanit, kalaka Veneciane e Ali Pashes etj. Përveç vlerave historike
Butrinti shquhet për eko–sistemin e mrekullueshëm. Rrënojat dhe ngrehinat e
qytetit ndodhen në mes të një xhungle mahnitëse subtropikale, ku mbizotërojnë
pemët e dafinës. Prej vitit 2000 Butrinti është shpallur park kombëtar i një
rëndësie të veçantë. Në teatrin e këtij qyteti antik çdo fillim shtatori
organizohet “Festivali Ndërkombëtar i Theatrove”. Dhe kështu natyrshëm në këtë
arkitekturë krijuese të Maliqit gjithnjë ka funksion gjërash, vlera që
ridimensionohendhe mbesin të pandara nga arsyet e mjedisit dhe vetë arsyes.
Në zgjidhjen kompozicionale të mjedisit, e sidomos
të zonës, apo edhe të banesës në disa raste një rol të rëndësishëm në
krijimtarinë e gjerë joniane lot edhe struktura e familjes. Poeti Fatos Arapi,
ia kushton kështu këtë rëndësi rolit të babait tek “Elegji për babanë”: “Ti nuk je më./As do të na shohësh,/as do të
shohim, baba, më kurrë./Ti nuk je më./Emrin tënd e mori ky gur,/Vdekja - si
vdekje,/gjithmonë e dhimbshme,/gjithmone e verdhë...” (Arapi). Roli i artë i
kreut të shtëpisë, babait të dashur, është dhe mbetet lidhja e tij me mjedisin
që e lindi dhe e rriti: “Atje në bregdet,/ku nëpër net/bisedojnë yjet me
qiparisat./Dhe fjalë të kaltra/flet e shprëndan/deti matanë./Fjalët që i
njohim,/që i kuptojme,/unë/me babanë...”. (Arapi, po aty). Poeti Agim Mato e
sheh këtë rol si pasuria e tij e vetme, ku ai në poezinë “Pasuria ime” qartëson
detajet: “Faleminderit, nënë/që më le trashëgim zemrën/me tërë pasuritë që
kishte brenda./pa testament/pa noterë/pa u grindur me të tjerë” (Mato, 2012:
84).
Në mjaft raste mes kësaj krijimtarie duket qartë
dallimi ndërmjet familjes shqiptare dhe asaj fqinje. Jo më kot kesaj të fundit
i jepet një përbërje numerike e madhe, dhe me banim të përbashkët, ku plakat
shohin vetëm ato me sytë e tyre plot frikë. Tek ‘Vallja e Osman Takës’ Agim
Mato qartëson këtë rol: “vetëm plakat shihnin plot me frikë/andej nga loznin
dominonë hafijet’ (2012: 107). Koncepti mbi banesën dhe mënyrën e të jetuarit
ka gjetur një gërshetim kulturor, ndërkulturor dhe transkulturor në një lëmi më
të gjerë të transmetimit dhe ritransmetimit të tij në prozë dhe në poezi.
Akulturalizmi tiplologjik mbart edhe një arsye tjetër me të cilën vetë
karakteri jonian mbetet disi një arsye tjetër. Këtu nuk kemi parasysh të marrim
në studim tërë arkitektonikën e strukturën e saj, pasi nuk është qëllimi ynë
por të vëzhgojmë deri në imtësi disa nga vecoritë që e bëjnë artin jonian më
viziv, më transparent në lidhjen e tërë me krijimtarinë shqiptare. Lidhja dhe
ngjizja e kësaj arsyeje nuk është thjesht një lidhje me banesën, por tërë
aspektin që karakterizon të banuarit, si proces evolues, fluid në tërë hapësirën
e tij. Fluiditeti i banimit është po aq i rrëndësishëm dhe ndikues.
Ndërsa shohim se mënyra fluide e banimit është
arsye, kjo është edhe vijëtakim me tërë paralelen që është udhesë e gajtë në
civilizimin e jetës, ku vetë fluiditeti që e rrethon i ka dhënë pikërisht atë
arsye të trinomit jetik dritë-ujë-ajër në një metafizikë sa të kapshme, aq edhe
indikuese, sic janë vetë proverbat, anët e fshehta e të strukura të kulturës
joniane, që edhe me shpotitë tipike të bëjnë të gjesh ushqimin tipologjik për
krijimtarinë tënde. Në artin e gdhendjes, në pikturimin e natyrës, në
akomodimin e silistikës, në skulptura apo edhe në arkitekturat e vjetra,
ndikimi është larmi dhe kërshëri e ndërlidhur me vetë sekretin ndërkulturor të
fjalës. Këtu edhe transkulturalizmi i shfaqur ndër vite ka sensin dhe
sensibilizimin e tij. Shkrimi jonian në prozë si shkrim tipologjik, artistik,
letrar, ka ndodhur pikërisht në këtë koordinatë vlerash të gërshetuara, me
shfaqjen në fluiditetin e tij, mes llojeve të reja, vecanërisht mes poezisë,
tregimit dhe romanit. Në këtë mjedis kulturalizmi, ndryshe nga mjediset e
tjera, por jo i shkëputur nga to dhe prej tyre, afron mjete të ndjeshme të
shprehjes, ku edhe mjaft fjalë tipologjike të ardhura apriori janë bërë pjesë e
rrëndësishme e fjalorëve ndër vite. Nuk duhet të harrojmë arsyen me të cilën
Androkli Kostallari, qysh në fjalorin e tij të parë ndikoi dhe krijoi një
lidhje kulturale me tërë dimensionin e fjalës së Bregut.
Pra shihet qartë ajo që na ka diktuar Fernando
Ortiz, studiuesi kuban, i cili me forcën e fjalës gjeti dhe ndërtoi dallesën
tipologjike të elementit në prozë dhe krijimtari, ku ai gjeti kroskulturalizmin
të vdekur në idenë e vetme të sheqerit dhe cigares, elementë që më pas ndërtuan
idenë e tij globale të kulturalizimit. Në këtë aspekt dhe me ndihmën e kësaj
teorie që udhëtoi dhe jetoi gjatë që nga viti 1954, ne shohim edhe
aspektualitetin transkulturor të banesës dhe të të banuarit si modele në një
ndikesë arkitektonike të vargut dhe prozës në tërë hapësirën joniane. Le të
zbresim pak më poshtë në Jug. Kopliku në vitet tetëdhjetë i këndonte forcës,
por edhe kësaj force që vinte ushqesë dhe qëndresë nga kalatë mbi shkrepa:
“Trojet tona janë bash kala mbi shkrepa” (‘Si një trup i vetëm’: 1984). Dhe kënga
e hartuar pikërisht në vite të ngurta, dimensionohej teksa kapte dhe rrokte pikërisht
themelin e bazës arkitektonike të qëndresës dhe mbijetesës: “në themelet tona
ku nuk lun një gurr’ (ibid).
Kështu nga shumëllojshmëria e mjeteve në
transmetimin e banesës si qëndresë dhe jetesë, përfytyrimin e krijuesit do ta
ngacmonte pikërisht kalaja ose qëndresa arkitektonike e fortifikuar, e cila
plotësonte kërkesat e jetës, vecorisë, tipologjisë, dhe që në tërë aspektualitetin
e saj më pas u bë objekt dhe subjekt i krijimtarisë. Kjo ndoshta është edhe
arsyeja që frymëzoi ndër vite arkeologun e shquar Muzafer Muharrem Korkuti, që
të kthente në art-kërkim tërë dimensionet e treguara, trashëguara e të jetuara,
ndërsa ishte vetë mësues në ato zona, por edhe të transferonte ato që studioi
edhe në Tiranë dhe Petërburg, apo më vonë ato që arriti të realizojë në Qendrën
e Studimeve Arkeologjike të Akademisë së Shkencave. Fjala e tij në mbi 45
artikuj shkencorë në revista shkencore në Shqipëri dhe 34 artikuj në revista
jashtë shtetit, bashkëautorësia e tij në disa tekste universitare si, “Arkeologjia”
1972, “Arkeologjia” 1993, në tekstin
“Historia e Shqipërisë”, në botimin “Les Illyriens”, 1985, dhe në “Historia e
popullit shqiptar”, 2003apo edhe në librin e tij “Neoliticthum und
Chalkolithichum in Albanien”, botuar në Gjermani, në vitin 1995, duket qartë se
është edhe një themel në këtë pikë. Është profesori që i solli kësaj ideje të
hershme themelin shkencor, atë risi shkencore që bazohej tek ‘autoktonia e
tejlashtë’. Vetë Kërkuti në një intervistë dhënë Guro Zenelit na vjen në ndihmë
kur shprehet: ‘Gjithnjë, i kam menduar të lidhura ngushtë, historinë me
arkeologjinë, se dhe vetë arkeologjia është degë e historisë, pavarësisht nga
autoriteti lëndor i saj. Arkeologjia
është shkencë, që ndriçon më shumë pjesët e historisë, ku nuk ka burime
të shkruara, por ka matërial arkeologjik, të cilat, kur i studjon shkencërisht,
arrin të hedhësh dritë mbi një periudhë që mungesa e burimeve të shkruara e ka
lënë atë periudhe të mbetur në errësirë. Duke studjuar historinë e vendit dhe
popullit tënd, sa më shumë ta njohësh atë, aqë më shumë kërkon të hysh në
thellësitë e saj. Kjo më bëri dhe mua që qysh në fillimet e studimeve të mia,
të më ngjallet një interes shkencor i veçantë për problemin e origjinës së popullit tonë, etnisë shqiptare. Përpjekja
e parë imja, kur iu futa studimeve arkeologjike, ishte pikërisht tema: origjina
e ilirëve, ku arkeologjia mund të thotë mendimin e vet. Këtë ide e shtyva në
thellësi me germimet e mia, në gjurmët më të herëshme të banorëve, duke kërkuar
banorët më autoktonë, më të parë. Ashtu si njeriu i thjeshte, që, kur rritet në
moshë, kërkon të njohë jo vetëm Babain, por edhe Gjyshin, madje dëshiron të
njohë tërë brezninë e tij, ashtu dhe mua, por, tashmë, si studjues në shkencën
e arkeologjisë, më lindi dëshira që të kërkoj dhe të njoh banorët më të hershëm të këtij vendi, madje të gjithë trevës, ku
flitet shqip. Kjo ide më ka shqetësuar dhe më ka shoqëruar për 42 vjetët e jetës time arkeologjike.”
Duke vazhduar me fjalën e shkëputur të Kërkutit se
‘kërkimi shkencor është i pafund’ mendoj të rindalem tek përfytyrimi i
ngarkesës arkitektonike të njohur e të panjohur, por që vjen shpesh si një
perceptim mes rrëfenjës, përrallës, kallzimit, dialektikës së vlerave të
djeshme, të sotme dhe të atyre që përditësia na i frymëzon nga sënduqet e arta
të trashëgimisë në forma të ndryshme. Një temë interesante trajtohej kohë më
parë nga Engjëll Sedaj, në studimin e tij “‘Ngjashmëri’ të hyjnive Homerike dhe
atyre shqiptare” (1982). Ky studim i botuar në revistën shkencore të Prishtinës,
Nr XII, 1982, ‘Gjurmime Albanologjike: Folklor dhe Etimologji’ ende mbahet mend
për tematikën e tij të mprehtë që shtroi në atë kohë dhe që tërhoqi edhe vëmendjen
e studiuesve si Agron Xhagolli. Ai në studim theksonte idenë se ‘duke jetuar në
fqinjësi ilirët dhe grekët kanë dhënë e kanë marë nga njeri-tjetri. Nisur nga
kjo autori i punimit është përpjektur të trajtojë paralelet dhe vijat e përbashkëta
midis arkitektonikës prirtazi, dhe atyre midis perëndive e gjysëm perëndive të
këngëve homerike dhe hyjnive shqiptare, që e kanë burimin në korrespondimin e
herronjve dhe fuqive të tjera mbinatyrore të shqiptarëve me botëkuptimin
homerik, si dhe me influencën e një kohe të mëvonshme, arritur me anë të
leximit e stdumit të këngëve homerike ndër shqiptarët. Pastaj autori i këtij
punimi analizon gjerësisht pikat konkrete të takimit të hyjnive homerike dhe përgjegjëseve
shqiptare. Po ku ndodhen këto lidhje të tilla, autori i riskon, dhe gjeografia
e tij mbetet hamëndëse....
Vazhdon ...
No comments:
Post a Comment