Leximi identitar i Mërkurit

Fatmir Terziu

100 vitet e Pavarësisë Timo Mërkuri i sjell në një kënd tjetër. Në një kënd që ravijëzon traumat epokale, mes fjalës së shkruar e të folur, mes një arti që në vetvete sjell norma të reja dhe të këndshme leximi tek “Epoka që verbon poetët”. Kjo epokë që sjell dritë në syrin e poetëve, dhe këtë dritë më tej e linçon metafora e verbërimit. Ajo verbëri në stilin tjetër të shkrimit që lexohet si traumë poetike. Trauma është në vetvete një eksperiencë troshane. Një arsye që të krijon trazira përshpirtjeje. Një dalldisje e brendshme e kërcënuar nga lotët që dalin dhe s’dalin. Dhe në gjithë këtë lëvizje metafizike, trupi është ai që i kapërcen të gjitha. Në një metafizikë të tillë janë vetë epokat. Po “Epoka që verbon poetët” e shkrimtarit, poetit dhe hulumtuesit sarandiot Timo Mërkuri, a është pjesë e kësaj metafizike? Pikërisht këtë do të sqarojmë për lexuesin e më gjerë në këtë analizë të cilën e shoh si një fragment lidhëzor në tranzitin e kohërave, epokës, eksperiencës, identitetit dhe teorisë kritike. Në librin më të ri të autorit trauma është një koncept jo i drejtpërdrejtë, por një nocion që varion dhe shfaqet mes vajit në një përsiatje rreth librit “Pse qanë kuajt e Akilit” të Vaso Toles, ose më saktë në një këndvështrim tejet adekuat të autorit Mërkuri. Sepse jo më kot Mërkuri e gjeti këtë perceptim të gjerë në mes dëshmisë së tij të hershme se “Përkundër hamendjes së përgjithshme për vajtimin, unë ju them se ka dhe ai bukurinë e tij, finesën dhe elegancën.” Pra vajtimi në letrat hulumtuese të Mërkurit, po aq edhe në këtë libër është, një traumë e lexuar artistikisht mes tradicionales në art-kulturën e popullit që diti të lexojë dhimbjen në art, por edhe në një kënd të veçantë, ku vetë vajtimi lexohet si art-kulturë.

Ndoshta mendohet që s’ka patur ndonjë këshillë apo ndonjë arsye për një fill të fijëzuar shkencërisht në këndin e vajtimit. Si i tillë ai nuk do të thotë se nuk ka qenë ‘i organizuar’ në sensin e tij më të qartë. Për këtë mjafton të shohësh e lexosh mendimin e Mërkurit që të plotësosh thelbin: “Kaq thellë ka hyrë në jetën tonë vajtimi me ligje i nënave tona vajtore, ai rënkim vaji i pambarim nëpër ksodhe, që identifikohet me gërmën “ë”, sa që jemi ndoshta i vetmi komb në botë, që e kemi mbartur këtë rënkim edhe te alfabeti. Vini re shqiptimin e gërmave të alfabetit të shqipes, p.sh bashkëtingëlloret b(ë)…c(ë)… t(ë),…m(ë),..n(ë) etj, të cilat përfundojnë me atë gërmën “ë”  rënkuese  të vajtoreve.”. Dhe kështu ‘Loti i shndërruar në …verë’ i Mërkurit mes gati njëzetë pikave na sqaron më së miri në këtë libër se loti i traumatizuar është një lidhje me Zotin dhe rrugën e tij, është brenda verës, brenda vetë kësaj lidhjeje në ‘një nivel të paarritshëm artistik’.

Në këtë libër shqetësimi artistik i Mërkurit është edhe tek memorja, tek koncepti i saj që sjell pasqyrën e identitetit shqiptar. Ai me esenë e tij “Jan Kukuzeli nuk ka kënduar… labçe”, i kundërvihet teorive të dala në këto kohë, u jep përgjigjen e duhur studiuesve vendas dhe të huaj, kryesisht fqinjëve tanë, që në sferat e studiuesve të iso-polifonisë në veçanti dhe të këngës popullore në tërësi, ‘po qarkullon një tezë, e bukur dhe mikluese në dukje, por që për mendimin tim, jo vetëm që nuk qëndron, por është thjesht shtrembërim i së vërtetës, dhe si pasojë, është e dëmshme’. Sipas Mërkurit në këtë ese ‘Jan Kukuzeli, gjeni i kombit tim, shenjtor i ortodoksisë, emër që i bën nder vendit tim me gjeninë e tij…nuk ka kënduar …labçe.’ Arsyen ai e shpjegon në disa fakte argumentuese dhe më tej shton se Kukuzeli nuk është autori i iso-polifonisë, nuk është ai zhvillues i saj dhe as mbështetës i saj. Siaps tij ai është gjeni në …liturgjinë dhe në himnografinë  kishtare, por jo në iso-polifoni. Dhe smë qartë sipas autorit “Arsyeja që më detyroi të merresha me këtë temë, është fakti se, duke ia veshur Jan Kukuzelit meritën e lindjes, zhvillimit dhe përparimit të iso-polifonisë, bëhen disa shtrembërime të së vërtetës, që të çojnë në konkluzione të gabuara, dhe të dëmshme dhe më konkretisht.”

Shkallët e ndryshme të leximit të faktorëve traumatikë mes ikjes dhe ardhjes metafizike të gjerave në këmbim të miteve dhe identiteve autori i qartëson edhe tek një kritikë të detajuar në një ndalesë rreth librit “ Guri i rëndë në vend të vet”, të Kristo Çipës dhe grupit himarjot të drejtuar prej tij, “Në Himarë, ku dhe Zoti vjen i ftuar…”. Këto shkallë leximi ndihen edhe në trokamën e lehtë të penës së Mërkurit në gdhendjen e personazheve të lidhur me faktorë të identitetit, ku ai gjen Golik Jaupin, të cilin e cilëson ‘Gjenerali të Këngës Labe’. Është i tillë për Mërkurin në mjaft fakte, por me një arsye të fortë si kjo ‘I lindur në Bënçë, një fshat i vogël, ose më  saktë, një fshat sa një lagje …fshati, por që  talenti i  Golik Jaupit, ia rriti famën sa …shtatë vilajete’ e bën këtë një vatër të ngrohtë të memorjes që saktëson mjaft: “Nga të paktët artistë që i kthen me dinjitet borxhin ardheut të tij, duke prezantuar nëpër botë pranverën magjike të shpirtit të popullit. Dhe qetësisht vazhdon të jetojë në Bënçë, duke kullotur një tufë  bagëtish, kur mijëra të tjerë, që e kanë hijen e mëngjesit pak më të …vogël se një gërmë e emrit të tij,  jetojnë luksin e vilave. Të harruar, gjithsesi, ndërkohë që gjeneralin e kërkojnë çdo ditë e në çdo vend.”

Ndërsa pjesës së parë autori Mërkuri i ngjiz edhe një bisedë filozofike të lënë në mes më autorin e kësaj analize, ai kapërcen shkallën e parë dhe ia jep së dytës në një kapitull që nis me “Sa e bukur është gjuha jonë!” në një këndvështrim tejet të veçantë për librin poetik “Hojëza fryme” të Zimo Krutaj. Këtu shkalla lexuese e Timos largon padashje qëllimin dhe qëllimi mbin apriori në vetvete: “Që gjuha shqipe është një ndër gjuhët më të vjetra të botës, për t’u bindur, mjafton të klikoni në Google, në andresën “Ëorld languages tree”, ku do t’ju shfaqet menjëherë e ashtuquajtura “Pema e gjuhëve”. Për të gjetur gjuhën shqipe, ju siguroj se nuk do të lodheni fare. Është një degë e vetme, ku gjelbërojnë dy gjethe, fare pranë rrënjëve indoevropiane të kësaj peme. Mbi të, kulpërohen plot degë e degëzime, shumica e tyre plot filiza në rritje e plot gjethe, që bëjnë hije me kurorën e tyre mbi të shkretën degë, me vetëm dy gjethe dialektesh të shqipes. Ama duke e parë aty, degë e parë, shumë afër rrënjëve në raport me të tjerat, befas kuptova se kjo “degë dygjethëshe”, shërben për t’u ngjitur lart, në kurorën e gjelbër dhe për të parë si janë “frutat e pemës” dhe si janë “foletë e zogjve” në këtë pemë...” Këtu në këtë hyrje të detajuar autori vërteton shkallët e tij përlexuese dhe na jep arysen e leximit mes Benjaminit të imazheve që kishin mbresë mes shkallëve përlexuese të Marcel Proust tek “A la recherche du temps perdu”.

Dhe jo më kot imazhet e Proust në leximin ndryshe të Mërkurit vijnë si një arsye mes çështjes, si një rend mes rendit të parendëzuar, ku trupi, objekti dhe shtëpia janë një me poetin. A nuk është i tillë edhe leximi i esesë “Shenjtërimi i shtëpive tona…dhe Niko Kacalidha?” Padyshim në një rjedhë të qartë dhe në një fushë të argumentuar, s’ka si të kuptohet ndryshe: “Dhe të vjen të thuash pas kësaj, natyrshëm e zëplotë; Mos vdeksh kurrë o Niko Kacalidha, se s’duroj dot të mbajë zi mullizeza/ në krye të kortezhit të përmortshëm të zogjve. Vërtet Niko, s’duroj dot të  çmenden zogjtë e lulet. Prandaj ulu e shkruaj akoma dhe lere vdekjen të presë te gardhi i poezisë. Të presë sa të thinjet. Me siguri do të mërzitet dhe do ikij për fare. Udhë e mbarë i qoftë! Se ne kemi shumë Fjalë të thëna në pranverë për të shkruar.” Janë këto imazhe pranverore që lidhin qetësinë shpirtërore mes shkalimit të traumës së brendshme dhe ikjes në zanafillë për të gjetur qetësinë, aty tek natyra me të cilën poeti kapërcen fate, kapërcen edhe trazimin në epokë. Trazimin që poeti e sheh artistikisht tek poeti, dhe me metaforën e tymin sjell vlerën artistike të poetit që gatuan me frymë. Është kjo frymë që i ngjizet poetit Tosku, për të cilin mërkuri shkruan “Xhelal Tosku ecën nëpër …tym” Dhe këtë imazhëri të tymtë artistikisht të qashtër e gjen në ndalesën rreth vëllimit   poetik “Tani për tani’’ të poetit Xhelal Tosku.

Teksa imazhet janë arsye në identitet, janë edhe ura lidhjeje në kultura dhe në qasje. Qasje që shpeshherë sjellin kënde gjykimi dhe ‘falsitete’ jete, që shfaqen qoshkave të errëta të artit por që ndriçojnë arsyen. Arsyen me të cilën “Të flasësh për betimin e rremë” që është një veçori e leximit të Timos rreth librit ‘’Betimi i Rremë’’  të  shkrimtarit Odise Kote. Më tej është kjo ndalesë ndryshe edhe në poezinë e një romani, ku Mërkuri i përkushtohet romanit “Çudia e ujqërve’’ të Kostandin Voglit. Identiteti dhe hulumtimi i tij është një grep i shtrenjtë i Mërkurit që lëviz në tërë hapësirën kombëtare dhe ku pikëtakon edhe metafora që flasin ndjeshëm si tëk “Drenusha që lëpin plagët” të cilën autori e sheh të dashuruar në diell, në një diell të plotë artistik. Këtë këndvështrim ai e zgjeron për poeten nga                                          Gjilani, Albina Idrizi. Është ky leximi mes tekstit të Mërkurit për Albinën, por edhe arsyeja e traumës së kthyer në identitet: “Kështu, ndërsa lexoja vëllimin e saj ‘’Dashuruar në diell’’ (Botim  Faik Konica, Prishtinë, 2010), para meje shfaqej një portret tejet njerëzor, me dhimbje  për plagët e saj dhe të njerëzve, të shkaktuara nga jeta e nga njerëzit. Një portret i plotë njerëzor.

Vajzë, grua, nënë e para së gjithash, njeri. Njeri që sheh gjithmon përpara, për të jetuar jetën, për të shpëtuar jetën dhe gjithë thesarin e saj njerëzor.” Këto fakte që Mërkuri i plotëson edhe me romanin “Hijet e kullave’’ të Albina Idrizit, apo edhe me shënimet rreth librit “Pergamenë e gjallë” të kësaj autoreje.

Memorja dhe po aq edhe historia si në art ashtu edhe në jetë radhit fate dhe trauma në detaje të ndryshme. Ndonjëherë jo adekuate në këtë lëmi trazimesh shpirtërore, jeta sjell edhe metafora ngjasie. Mërkuri i lexon ato tek “Bohem” ku gjen arsyen e dashurisë së një poeti me emër në trevën e Elbasanit, dhe këtë e bën mes  vëllimit “Bohem’’ të  poetit Millianov Kallupit. Sakaq në memorje është vetë jeta. Vetë dialektika qytetëse që trazohet nën fatin e qytetërimeve. Mes këtyre detajeve pena e mërkurit ndalet tek “Qytetaria e një poezie” që është një përsiatje rreth poezisë së Beatriçe Balliçit, përmbledhur në vëllimin “… ajo melodi e ne të dyve’’. Dionis Kola dhe dilemma midis prozës dhe poezisë është një përshëndetje e Mërkurit për librin “Një dolli për xhindët’’, ashtu siç është edhe një ndalesë kritike për “Fryjnë erëra” të Have Halitaj-Elezaj me esenë “Trëndafila dashurie mbi akull”.

Dhe kështu ngadalë trauma e kthyer në identitet në librin më të ri të Timos vjen si një ngjizje nga përkushtimi ndaj Sabit Idrizit. Autori në mesin e esesë së tij shkruan qartë si një lidhje për të tërën dhe ngjizjen artistike me faktorët determinues: “Pak kush e kupton shpirtin e poetit me atë oqean ëndrrash e shpresash të trazuara brenda tij. Ndoshta, ndoshta sepse poetët janë si profetët. Njerëzit e vegjël, preferojnë “Barabanë” hajdut e vrasës në vend të Krishtit profet. Prandaj e kryqëzuan në Golgota. Më pas e besuan dhe e kërkuan, por gjëma ishte bërë. Kam ca kohë që mendoj, se edhe Homerin, me siguri, ndonjë mbret do t’a ketë verbuar. Nga zilia për artin e tij, se ndonjë qese floriri për t’ia vjedhur, mos mendo se ka patur bardi i verbër. Ashtu si Sokratin e lashtë, që e dënuan të vetëhelmohej, vetëm se qe më i dituri i Athinës. Por cili fat i zi t’a verboi dhe ty gëzimin, duke të bërë shok fati me të pavdekshmit?”

Fati?! Ky fakt apo ndoshta një tjetër i ngjashëm në një identitet tejet kryeneç në memorjen e tij dhe në historinë e tij gjendet edhe teksa autori shprehet: “Tronditëse. Është si të pish një kupë me helm dhe të të  dridhet trupi nën efektin e tij...” në një ndalesë të detajuar rreth librit

“Intervista me vajza të mira” të Daniel Gazullit. Dhe në pjesën e tretë të këtij libri autori nis të rrëmojë thellë në traumë, duke i shkruar një ‘Letër mikut tim Daniel Gazulli në Lezhë’. Më tej në vend të një replike është sërrish kumti mes identitetit, duke shtuar edhe retorikën e kërkimit të njohjes me emrin e ministrit, që plotësohet në vazhdim me ‘Aty ku s’jam…dërgoj zemrën time’ apo edhe me ‘Kadaresë: Një urim për ditëlindjen… nga Gjirokastra’ ku autori ka qenë i ftuar nga Shoqata ‘’Miqësia’’, Qendra e Medias ‘’Obelisk’’, me partner Shkollën e Mesme të Përgjithshme ‘’Asim Zeneli’’ Gjirokastër, të cilët organizuan në mjediset e  Hotel ‘’Çajupi’’, veprimtarinë–kokteil: -“Një urim për ditëlindjen’’, në kuadrin e 75 vjetorit të gjeniut të letrave shqipe, Ismail Kadare, në emër të  shoqatës  ‘’Krijuesit Jonianë’’ të qytetit të Sarandës, përshëndeta veprimtarinë me fjalën e mësipërme.

Ndërsa libri i Mërkurin merr retushimin e tij final në pasyrën e identetit shqiptar, 100 vjetori i Pavarësisë duket se i bën një kënd të veçantë llojit të vet, tipologjisë me të cilën mblidhen tre kapitujt, arsyes dhe logjikës me të cilën lexohet perceptimi i krijuesit, sidomos poetit shqiptar në anualin epokal. Në këtë lexim drejtimi identitar i Mërkurit është jo thjesht vlerë, por një çimentim idesh dhe faktorësh që ndriçojnë edhe në errësirën më të zullumtë të fateve që trazohen kripshëm mejhaneve të historisë dhe memorjes.

Vrasja e Kostandos dhe myslimanizimi i fshatit N.

Fletë të shtuara në defterin e gjashtë

        Nga novela “Thomai që mbolli kripë”

Nga Timo Mërkuri

Fshati N. është një fshat malor që ron vetëm me blegtori dhe me trimëri.

Tokë buke, s’ka fare, po të përjashtojmë këtu bahçet reth shtëpive ku mbillnin pak zarzavate e shumë pemë. Për këtë arsye bukën e siguronin ose duke tregëtuar bulmetërat që prodhonin  vetë ose me kusarira në fshatrat e fushës.

Bënin si bënin  dhe e shkonin motin.

Po ja që në fshat banonte edhe  Stefan Gjoni, i cili kishte një tufë kalamaj për të ritur dhe një sëmundje,  që se linte të vraponte a së paku , të ecte shpejt që të siguronte ushqimin për familjen.

Po ti shtosh këtyre edhe dy pleqtë që kishin zënë krevatin, atëherë e kupton vetë se dhe beharin e kishte dimër, i ziu burrë.

Jip e mir e s’po gjënte dot zgjidhje për hallin që kish. Se taksat qenë seç qenë për të.

Kur jip ato, sikur jipte shpirtin.

Një javë nuk çohej nga krevati.

Po ja që një ditë, kur vate në Tepelenë, takoi një të njohurin e tij dhe i qau hallin  e fukarallëkut që i kishte zënë çatinë e shtëpisë.

Ky e dëgjoi sa e dëgjoi, atje në shtëpinë e tij ku e priti mikun dhe më pas i tha që të priste pak sa të thëriste vëllanë e tij më të vogël e ta kuvendonin më gjërë këtë punë.

U pataks kur pa që hyri në odë një hoxhë.

Nuk e besoi kur i thanë se qënkish vëllai i mikut të tij, të cilit  i kishte zënë shtëpinë.

Atëherë u kujtua që miku thirej me një emër mysliman, a Meleq a Maliq, s’e mori vesh mire, se ai e thiri Milo, me emërin e parë.

Hoxha ja nisi urtë e butë muhabetit.

Dhe zgjati shumë ai muhabet.

Të nesërmen i vajti vëllait të mikut, domethënë hoxhës në xhami.

Tre orë muhabet edhe atje.

Kur iku, mori me vete nga hoxha një kartë defteri me ca shënja që quheshin gërma dhe që po të dije t’i lexoje, do mësoje se ai, Stefan Gjoni nuk ishte i krishterë po qe bërë mysliman dhe quhej Sabri Gjoni.

Por ajo që i duhej më shumë Stefan apo Sabri Gjonit dhe që hoxha ja kish treguar me gisht, qenë ca shkaravina që,  po të lexoheshin,  kuptoje se thoshnin që të mos i mireshin këtij Sabriu apo Stefani  kjo dhe ajo taksë që paguheshin nga kaurrët.

Ama, kjo pjesë e kartës së defterit  qe vërtet e bekuar dhe s’ka rëndësi në se qe bekuar nga Muhameti apo nga Krishti.

Një të vajtur në fshat dhe mblodhi familjen,domethënë babanë, nënën,gruan e fëmijët dhe u tha se ai qe bërë mysliman, pra dhe ata qenë bërë myslimanë.

Gruaja ja dha ulërimës.

-Dëftomi ku janë ato  gjashtë vromat e vërtomat që do i marësh gra. Pa në i lënça unë të futenë në shtëpi. Me mashan të skuqur do t’ua djeg atë përposh. Vromat e Anadollit.-ulërinte e zeza grua e vër lotët.

Për punën e synetit nuk e pyeti fare.Do e verifikonte vetë këtë gjë.

Mjerë i ziu burrë  po të kishte mungesa.

I jati u ngre në këmbë dhe duke thënë si me vete –s’ka vënd për mua këtu-ju drejtua plakës  me reptësi;

-Çohu e mer rraqet e tua dhe të shkojmë te Kosta  përposh.

Kosta qe djali tjetër, i cili kishte ndërtuar shtëpi në lagjen e poshtëme.

Ja tani, djali i madh, tek ai që kishte varurë tërë shpresat, i bën proçkën e padëgjuar, i thotë se e ka prerë atë, domethënë është bërë synet, pra dhe është bërë mysliman.

Epo ai burrë plak nuk e tradhëtonte Krishtin tani në pleqëri.

Kështu, nga ulërimat e gruas dhe nga ikja e pleqve, ndodhi që lajmi u muar vesh  që atë natë.

Asnjëri në fshat  nuk vuri gjumë në sy.

Të nesërmen, prifti i fshatit u ra këmbanave si për gjëmë dhe që nga hieroria e kishës shpalli shkishërimin  e atij që kishte braktisur Krishtin.

-Të gjithë ne  bijt e kishës dhe besnikët e zotit tonë Jezu Krisht jemi këtu.

Vetëm një dele mungon.

Delja që e braktisi vetë  rrugën e zotit,-shpalli prifti solemnisht- shpejt do jetë në dhëmbët e ujkut.

Shkoi një muaj dhe  asnjë nga fshati nuk trokiti te shtëpia besimshkelëse krishtmohuese. Fëmijët e fqinjëve shkonin anës gardhit, hidhnin ndonjë gurr në oborin e shtëpisë dhe iknin me vrap.

Por ja që një nga këto ditë ja behu në fshat taksidari me një tufë zaptijesh turq.

Filloi ceremonia e pagimit të taksave te ai shesh i fshatit që quhej Sheshi i Taksave.  Zhurmë e shamata njerëzish e blegërima bagëtish, vënie njerëzish në radhë, nën zërin monoton të taksidarit.

Të gjithë emrat u thirën.

Bile, edhe emri i Koço Balit i cili kishte vdekur para pesë ditëve.

Kryeplaku  i fshatit kishte qënë  i sëmurë nga të ftohtit, kishte zënë shtrojat dhe nuk kishte bërë fshirjet  e duhura dhe familja e të ndjerit nuk pati kohë të njoftonte në Tepelenë, që t’i hiqej emri  nga defteri i të gjallëve.

Dy sahat u morën me këtë punë.

Doli gjithë fshati shahit që Koçua kishte vdekur dhe pesë më pleqtë e fshatit vurën gishtin me mellan në një fletë defteri që kishte  qëndisur taksidari.

U hoq emri i Koços dhe u vu në vënd të tij emri i të birit, i cili dhe ai u hoq nga një fletë defteri  tjetër.

Taksat u paguan një për një.

Në rëmujën e përgjithëshme, askush nuk i kushtoi rëndësi faktit që taksidari thiri emrin e Stefan Gjonit. Sipas regullit, i thiruri në emër, do vinte bashkë me taksën, domethënë me bagëtinë, mishnin,djathin, leshin, vezët, pulat etj etj.

Taksidari hapi sytë kur pa Stefanin që shkonte serbez serbez mes zaptijeve, duke nxjerë në ecje e sipër një defter të palosur nga xhepi të cilën ja zgjati taksidarit.

Ky, e lexoi një herë atë kartë dhe nga që nuk e besonte atë që lexonte, nisi ta lexojë përsëri.

Lexo një fjalë e ngri sytë e vështro Stefanin. Lexo fjalën tjetër e vështro përsëri Stefanin.

Zaptijet qenë afruar dhe të habitur vështronin herë Stefanin e herë taksidarin.

Ky fshat u kishte nxjerrë gjithmon telashe turqve, ç’ne tani u nxirte karta defteri.

Fshatarët vetëm atëherë u kujtuan që Stefani nuk qe Stefan po qe Sabri.

Taksidari, pasi mbaroi së lexuari kartën , e palosi një herë më dysh e pastaj përsëri më dysh dhe ja zgjati fshatarit që ja dha. Pastaj, vuri dorën në zemër dhe ndërsa e çonte në ballë, bëri një përulje nga Sabriu dhe diçka i tha turqisht.

Me siguri e përshëndeti.

Se ç’përshëndetje qe, nuk u muar vesh, po të gjithë panë  Stefan Gjonin të largohej qetësisht nga sheshi i taksave.

Pa paguar asnjë kokër vezë, pa le më pulë apo gjel që jo e jo nuk dha.

Vërtet u largua qetë qetë, po thellë ne sy  i kishte mbirë, si një qiparis në vareza, pikëllimi.

Qe i vetmi që nuk paguante taksë.

Qe i vetëm në fshat.

Atë mbrëmje në shtëpinë e Sabriut trokitën fqinjët e tij. Më von erdhën edhe disa të tjerë e ja nisën bisedës nga e para.

Biseda zgjati gjer më të gdhirë dhe të dielën në kishë munguan edhe pesë familje.

Prifti, përsëri i shkishëroi si të pafe, si feshkelës etj etj.

Kur erdhën vitin tjetër zaptijet me taksidarin, kryefamiljarët e lagjes së sipërme nxorën të tërë nga xhepat kartat e mara  në Tepelenë.

Taksidari u ngrit nga vendi në heshtje dhe u nis bashkë me zaptijet për në lagjen e poshtëme.

Kështu ndodhi që lagjia e sipërme u myslimanizua në fshatin N. dhe kishën e fshatit që ishte në atë lagje e bënë xhami.

Si e qysh?

Kollaj fare.

I lyenë me gëlqere muret, ku qenë pikturuar shënjtorët. Këmbanoren e ndryshuan pakëz, duke hequr këmbanën dhe duke e bërë minare. Një djalë  i lagjes mësoi ca muaj në Tepelenë dhe kur erdhi në fshat, hipi në majë të minaresë dhe ja dha një sokëllime që, hajde e dëgjoje. Apo s’qe dhe në turçe apo arabçe, hajde kuptoje seç thoshte.

Me një fjalë, ky na u bë muezini i fshatit.

Apo i xhamisë, quaje si të duash.

Po lagjia e poshtëme vijonte të mbante  ortodoksinë me kokëfortësi. Bile prifti i kishës së lagjes së sipërme, nisi ti bëjë shërbesat intensivisht në lagjen e poshtëme, dhe kathe ditë, kur i binte këmbanës në mbrëmje, zinte e mallëkonte xhaminë në lagjen e sipërme.

I bënte thirje Jezu Krishtit që të vinte sa më shpejt, që të rimirte kishën e kthyer në xhami dhe bagëtinë e tij që po ja hante ujku mysliman.

Ama, sa për mallëkime, muezini i lagjes së sipërme nuk mbetej pas.

Pasi tallej me shënjtorët dhe sidomos me  shënjtoret,  që mbeteshin me barrë me aromen e trëndafilit,  pasi tallte dhe tri a katër  librat e tyre të shënjtë, që kaurrët i quanin bibla dhe ngrinte lart të vetmin libër të shënjtë në botë që quhej kuran, pasi shante Jezusin dhe mburte Isën, i bëntë paçet,dmth i jipte munxët lagjes së poshtëme, duke e nëmur të tërë.

Belaja në këtë punë qe se shumë familje kishin  shtëpinë e njërit vëlla në lagjen e sipërme dhe shtëpinë e vëllait tjetër në lagjen e poshtëme.

Stefani i lagjes së sipërme që  u bë Sabri dhe që që falej në xhami, siç ju thashë më sipër, kishte për vëlla Kostën e lagjes së poshtëme, i cili falej në kishë.

Mbiemrin e kishin të njëjtë,Sabri Gjoni e Kostë Gjoni.

Të njëjtë e kishin dhe babanë edhe nënën.

Ama fëmijët e tyre dolën më të fituar nga kjo gjullurdi fetare në fshat.

Mba vesh vetë;-Bëheshin pashkët e skuqeshin vezët në lagjen e poshtëme.

Suleshin fëmijët e Sabriut te shtëpia e Kostës dhe ha e çukit  vezë, kush të thyente më shumë.    Vrap edhe te prifti tu fuste në gojë atë bukën e bekuar që quhet naforë.

Vinte bajrami, ngopeshin me hallvë fëmijet e Kostës te shtëpia e Sabriut.

Vrap edhe në xhami,  kur shpërndaheshin mish falas për të varfërit apo hashure.

Ama, duhet të themi se nëna e Kostës dhe e Sabriut, u sëmur e zuri shtratin dhe pas një jave vdiq te shtëpia e Sabriut në lagjen e sipërme, ku kishte shkuar të shikonte nipërit e mbesat.

Kur po i dilte xhani, e la me amanet që të varosej me prift dhe vëllezërit të ruanin vëllazërinë dhe jo kishën e xhaminë.

Ndryshe nga sa mund të mendohej, nuk bëri  ndonjë përshtypje  vajtja e priftit në lagjen e sipërme te shtëpia e Sabriut, për shërbesat e fundit të së ndjerës, të cilën e varosën te lagjia e poshtëme.

Ai prift aty qe ritur e aty do vdiste.

Që do vdiste prifti , kjo dihej se ishte i shkuar në moshë.

Po që do vdiste nga shpata e një djali të lagjes së sipërme, kjo nuk pritej.

Kjo ndodhi atë mot, që ushtria turke sulmoi lagjen e poshtëme të fshatit N.

Qe behar ajo ditë që lagjia e poshtëme u gdhi me ushtarë turq.

As me shi e as me borë, por me zabitë turq në çdo derë shtëpie.

Nga tri e nga katër.

Duke u dhënë urdhërin e prerë që të mblidheshin te sheshi i kishës.

Me burra e gra, me pleq e fëmijë.

Edhe me foshnjat e djepit.

Te sheshi i kishës, i priti koka e priftit e ngulur në një hu  gardhi.

Trupi me raso qe shtrirë pak më tejë.

Von u muar vesh se këtë  e kishte bërë, Meleqi, djali i Petros, ose më saktë djali i Muharemit të tanishëm, nga lagjia e sipërme.

E kishte bërë për të fituar  simpatinë e spahiut , duke shpresuar se do ti jipte shpërblim e do e ngrinte në gradë.

Boll mbeti dyfekçi i vogël.

-Erdhi koha të të njohim-i kishte  thënë spahiu rrugës.

U mblodh lagjia e poshtëme, e gjitha.

E rethuar nga zaptijet nga të tëra anët.

Pastaj  spahiu,  duke dalur në mes të sheshit, i ftoi të tërë banorët që të ndiqnin shëmbullin e vëllezërve të tyre të lagjes së sipërme dhe të ndëronin fenë.

Do kishin plot favore, bile edhe më shumë se ata të sipërmit.

Në heshtjen e përgjithëshme, dëgjoheshin hapat e banorëve të lagjes së sipërme, që nxitonin të vinin e të shihnin se ç’kish bërë vaki në lagjen e poshtëme. Ç’qe ajo ushtri e pse qenë mbëledhur te sheshi i kishës së vogël. As e kremte qe dhe as ndonjë festë tjetër. Pastajë, ç’ne turqit në festat ortodokse të vëllezërve të tyre.

S’binte erë e mirë kjo punë, jo.

-Ti-tha spahiu dhe zgjati dorën drejt një vajze të re që e kish përpara-ti, moj si e ke emrin.

E bija e Panajotit, Kostandua, të cilës ju drejtua spahiu, uli kokën e nuk foli.

E kush nuk e dinte emrin e Kostandos flokëverdhë në të shtatë fshatrat e malësisë së Tepelenës. Pas saj kishin rënë në sevda të tërë djemtë, aqë sa i kishin ngritur edhe këngë.

                             

                                Kostando leshëraverdhë

                                U’  për ti do prish Qabenë

                                Do t’a vras dhe Muhamenë

këndonin djemtë myslimanë të lagjes së sipërme për Kostandon  e krishterë.

E vërteta është se këtë këngë, e ngriti dhe e këndoi i pari Hamzai, djali i Nashos që qe kthyer në Novruz, por këngën e pëlqeu gjithë djalëria.

Mbi të gjitha, këngën e pëlqeu vetë e zonja e punës, domethënë Kostandua.

Kështu, nga kënga u mësua dhe fakti, që dy të rinjtë qenë  takuar  e kishin biseduar bashkë gjërë e gjatë   te përroi i Gorricës,  një ditë vjeshte.

Atëherë u sqarua edhe fakti se kënga bënte fjalë, jo për profetin, po  për Muhametin  e Shefqetit, një djalë  çapkën  i lagjes së sipërme, që i kishte rëmbyer një ditë shaminë e kokës Kostandos,  për të shpallur kështu sevdanë  e tij.

Por Kostandua , në vënd të premtimeve, i vërviti gurrët  dhe i ziu djalë iku në shtëpi më dy xhunga pas koke.

Nuk fliste shumë Kostandua.

Flisnin sytë për të.

Dhe tani, ja ku po heshtte para spahiut, siç heshtëtë gjithmon.

 -Mirë bën që e ke haruar emrin e parë-vazhdoi spahiu majë kalit-tani e tutje do quhesh Aishe. Përsërite emrin e ri, tani, këtu para meje.

Kostandua qe mësuar që djemtë ti  bënin  lajka e ti flisnin me përkëdheli, ca nga bukuria e saj  dhe ca se qe e bija e kapedan Panajotit me famë. Kjo ndoshta qe arsyeja që nuk e llogariti shumë spahiun, ndonëse një frikë e fshehtë i përshkoi palcën e kurizit, si një mornicë.

Dhe me hakë.

Nuk e kishte aty në shesh të kishës babanë.

Po pavarësisht nga kjo, në mes të gjithë atyre fshatarëve, s’ja pati dhe shumë frikën këtij spahiu kapadai e mustaqelli.

Koka e prerë e priftit qe haruar .

Do bënte mirë ta kishte patur parasysh, kur krenare ju përgjegj spahiut;

-Unë jam Kostandua. Atë Aishen tënde nuk e njoh.

Një shënjë dha spahiu dhe tri zaptije me shpatë në dorë, u hodhën e vranë në vënd nënën e Kostandos, e cila  doli para vajzës. Mes ulërimave të grave, rrëmbyen Kostandon dhe e gjunjëzuan para spahiut.

U dëgjuan ca fjalë turçe dhe u pa një kalorës që u afrua.

Zaptijet  nxorën një litar dhe njërën anë e  lidhën   te shala e kalit dhe anën tjetër, o perëndi, e lidhën  te  gërsheti i Kostandos dhe pas një shënje të spahiut, kalorësi u nis me revan.

Në mes të ulërimave të përgjithëshme, askush nuk e dëgjoi ulërimën e kapedan Panajotit, që qe i fshehur pas murit të varezave e ndiqte zemërdridhur ngjarjen, duke pritur çastin e përshtatshëm për të dhënë kushtrimin.

Po në vend të atij çasti, erdhi lemeria për të bijën.

Me dy jataganë në dorë u sul mbi zaptijet turq dhe nuk shikonte kë vriste e kë priste.

Ulërinte, i ziu baba, mes turqve që vriste e që e ndiqnin, dhe vraponte të arinte kalin që tërhiqte zvarë të bijën.

Ashtu ra i goditur nga dy plumba në shpinë, me jataganët drejtuar nga kali që ikte e ikte me revan, duke e copëtuar gurrëve të bijën.

Burrat e tjerë dhe gratë, kishin nxjerë thikat e fshehura në rroba dhe me to kishin nisur të qëllonin mbi turqit.

Qenë malësorë, lebër, luftëtarë dhe hajdutë, ndajë dinin të qëllonin mirë me thikë.

Mirnin armët e turqve të vrarë dhe binin dhe vetë të grirë nën jataganët turq.

Djemtë e lagjes së sipërme, që qenë afruar pas  rethimit turk, posa panë rjedhën që mori ngjarja, e haruan fare Muhametin dhe Krishtin, kishën e xhaminë dhe kujtuan vetëm që atje poshtë, qenë vëllezërit e tyre që po thereshin nga turqit.

Ndajë, pa pritur urdhër e komandë, rrëmbyen jataganët e dyfeqet dhe u vërvitën mbi turqit e ja nisën labçe, ashtu siç dinin vetë, pre e gri mbi ata turq.

Dhe binin  edhe vete të vrarë.

Hamzai i këngës së Kostandos u vra me plumb në kokë te sheshi i kishës.

Pak më tejë qe shtrirë dhe Muhameti i prerë me jataganë.

Djemtë  e të dy lagjeve, myslimanë  e të krishterë, luftonin e binin përkrah njeri tjetrit.

Po dëmi qe shumë herë më i madh se të vrarët e të plagosurit.

Meleqi, jo vetëm që kishte vrarë me dorë të tij priftin dhe i kish vënë zjarrin kishëzës së vogël të ndërtuar me dru lisi, kish grirë e kish prerë burra e gra, por ajo që ka më shumë rëndësi, me këtë sulm kishte vrarë besimin e  fshatarëve ortodoksë të lagjes së poshtëme, për bashkjetesë paqësore me vëllezërit e tyre  myslimanë të lagjes së sipërme.

Sepse, ndonëse i panë  vetë djemtë e lagjes së sipërme tek vërviteshin mbi turqit, të vrarët e tyre dukeshin më shumë e më mire atje tek qenë, të mbuluar te vareza  e vogël e kishës së djegur.

Ndajë u ngrenë dhe ikën fare nga fshati, duke zbritur në fshatrat ortodokse.

Ata që mbetën në N.,sidomos ata të lagjes së sipërme, qenë bërë  si me hije.

Ecë rrugës e kthe kokën prapa, se  mos i zinte ndokush.

Flitej se natën endej në të dy lagjet kali i murmë, që tërhiqte zvarë Kostandon e bukur, të lidhur te gërsheti i saj i gjatë e i verdhë.

Te ai gërshet, që do preferonin të varnin veten djemtë  e fshatit sevda humbur.

Lagjia e poshtëme, e boshatisur, me shtëpitë gërmadha dukej si një var i hapur që gatitej ti përpinte të tërë. Fëmijët trëmbeshin të shkonin e të loznin aty, gratë padashje bënin kryqinin e haruar e të braktisur, sa herë që shikonin  në atë drejtim.

Plakat logatnin vajtime duke ecur rrugës dhe djemtë u thinjën para kohe.

Filluan të mos venin në xhami, duke përfituar nga fakti , që edhe hoxha qe larguar nga fshati. Po dhe një  inat e kishin me xhaminë dhe me  hoxhën për gjakun që u derdh te lagjia e poshtëme.

E pranuanë  ndërimin e fesë që të shpëtonin nga taksat, por jo të shpëtonin nga taksat duke vrarë vëllezërit. Pastaj hoxha u kishte thënë që nuk do derdhet gjak në fshat, as ndër myslimanë as ndër kaurrë. Kështu thotë feja e re. Këtë e mbanin mënd mirë fshatarët.

Tani na del që  hoxha i kish gënjyer,  pra duhej sikterisur  nga fshati hoxha dhe xhamia bashkë. Domethënë duhej   të ktheheshin në kaurrë prapë. Por edhe që të ktheheshin në kaurrë, s’kishin as kishë dhe as prift që t’u hiqte mallëkimin që mbartnin  mbi vete si Krishtmohues.

Vërtet, që njerëzit s’dinin ç’të bënin.S’dinin  ku të venin për t’u lutur e për t’u falur.

S’dinin dhe kujt ti faleshin dhe si të faleshin, duke u përulur në gjunjë apo duke bërë kryqin në këmbë.

Në këtë boshllëk fetar, dikush hodhi fjalën që,  të ngriheshin e të  venin si fshat në atë kasabanë larg, në Berat, atje ku qenë ca priftërinj të ditur, dhe të faleshin e të kungoheshin  prapë, për tu ribërë  apo për tu rikthyerë në kaurrë. Tamam si ajo delja e humbur që kthehet vetë  darkave në vathë. Ashtu të ktheheshin dhe ata në fshat,  të ripagëzuar e të falur nga mëkati.

Atyre që s’do tu njihej falja, të venin larg e më larg fshatit.

Dhe kjo do qe bërë, sikur në  këto ditë debati  e mëdyshjeje,  të mos vinte në fshat një dervish i varfër dhe i leckosur, i cili kërkoi bukë e strehim.

Pas një muaji e ca, kisha,  e kthyer njëherë në xhami u shndërua në teqe  dervishësh.

TAVERNA POSEIDON

Agim Mato

1

Në tavernën Poseidon të rrethuar me xhama, me tollovinë

e peshkatarëve rreth e rrotull, me flugat që rrëshqasin poshtë

                                                                             dritareve,

të duket sikur lundron në barkun e një përbindëshi.

Një gotë raki, një sparo, një sardele,

një dolomit në cep të një pjatelle,

ku përdoren vetëm gishtat,

të shijon më shumë se peshku i kushtueshëm i restorantev të

    klasit,

ku të hutojnë pirunët e pafund dhe thikat.

Këtu e le veten të të rrëmbejë fantazia e avujve të alkoolit,

të bësh sikur je dakord me broçkullat për sirenën e plagosur

të atij që ke përballë,

duke të përsëritur:

“Më dëgjon? Më dëgjon?“

Dhe ti: “po, po” i tund kokën,

“po, po” i thua,

që t’i shpëtosh këmbënguljes,

e prapë në grackë ke rënë, pa u menduar:

“E solla tërë gjak në liman

- të thotë -me barkën time.

Kur këta që sheh rrotull

bënin llogje në tavernë,

unë i lidhja fashat,

pa ja zilepsur nishanet”.

Në intimitet më afrohet,

kthen kokën andej këndej

si një pirat i rrallë

dhe më ekspozon para syve

një monedhë antike të Pirros së Epirit.

“Është e rrallë, or mik, ja, shikoje!

Sirena, nga anijet antike të thellësive

si shpërblim më nxorri, kur u shërua

një amforë me pare floriri e stolira.”

Nuk ja var më. Thërres 

kamarierin:

“një teke zotërisë!”

Dhe për t’i shpëtuar

i ve veshin debateve, 

zallamahisë.

2

Ata që fjalët u lëshojnë tym,  si të kërleshur duken.

Barku i përbindëshit hepohet mbi debatet.

Një dorë e nevrikosur lëkund

një shkresë të policisë bashkiake:

“Data aq e kaq! Urdhri është i prerë,

Leja skadoi, të drejtë nuk keni!

Çmontojeni me të mirë Poseidonin,

Përndryshe, ...paisjet...në det do t’i gjeni!”

Konflikt social, mendova dhe vargjet

që pak çaste më parë bridhnin të lira

u vunë në rresht, ashtu si ushtarët, 

shtrënguan pajimet, metrikën dhe rimat.

Të vijë policia bashkiake tha dikush!

Se këtu, në humnerat e frikëshme të Jonit,

E para leje që dha perëndia,

Me qitap dhe tapi ishte ajo e Poseidonit.

Atje ku pallatet zenë cit më cit qiellin

Ngrihej dikur tempulli i Afërditës,

Tani nuk e dimë ku perëndon dielli,

Nuk e dimë ku çelet sythi i dritës.

Kur triremat jonike për t’u dredhuar stuhive,

Poseidonit i luteshin të fashiste dallgët,

Ai i ndihte sa shfaqej tempulli i Afërditës

Te gjiri i Onhezmit, ku ndizeshin flakët.

Është vonë. Barkat lëkunden nën hijet e rënda,

ku pesha e pallateve asfikson limanin.

Ende zien Posidoni përbrenda,

si Rrugët e Bardha  kur fryn maestrali[1].

---

[1] Toponim detar pranë Karaburunit.