Fatmir Terziu
Hyrje
Leximin e Edmond Llaçit mund ta quajmë ndryshe lexim ‘të shkurtër’. Jo se
ai vjen mes zhanrit të prozës së shkurtër. Jo se ai vjen për lexuesin në formën
e skicave. Jo. Çdo skicë e tij është një tregim më vete, një novelë, e hera-herës
flet më shumë se një roman. Çelësi?! Leximi i detyruar. Kjo mes fjalës së tij
tipike. Më saktë: Lexim i dobishëm mes fjalëve të zgjuara e të përzgjedhura.
Lexim që vjen nga hapësira me të cilën vetë fjala është mbajtur, ‘stërvitur’,
gatuar dhe paraqitur për tu lexuar. Është kjo fjalë që vjen shpeshherë për
lexuesin mes skicave. Skica që kanë emrin dhe talentin e hershëm të Edmond Llaçit.
Skica që flasin, njësojnë dhe diktojnë kulturë, identitet, harmoni mes vlerave.
Në këtë analizë do të ndalem pikërisht tek ky lexim që sjell vite në sinkron,
jetëza, porosi dhe portrete. Duke krijuar harmoninë e leximit së pari do të
paraqes atë veçori që autori na e sjell mes prozës së shkurtër. Së dyti skica në
daltën e autorit që tejkalon sprovën. Dhe së fundi në detajet që kjo harmoni e
skicave të shkrimtarit na citohet si arsyeja e leximit tërheqës.
Aspektualiteti si veçori tipike e skicës
Le të ndjekim skicën e shkrimtarit Edmond Llaçi, “Të çmendurit”. Fillon me
pasthirmat apo ‘zhurmërrimat’ që na kërcëllejnë në shpirt. Janë këto zhurmërrima
timbruese, grishëse, lajmëtare të së keqes vrastare. Dhe lexuesi ndihet i tëri
teksa lexon: “Bym, bym, kërrr...”. por edhe pse e gjitha është sipas stilit të
autorit “Përtej ekranit televiziv që qëndronte i varur në mur, filluan të
dilnin të shtëna arme.” Ato përsëri nuk shpëtojnë lidhjen me realitetin në të
cilin autori kurdis dhe rilexon mes të dhënave faktin e çmendurisë “Ato bënin
rikoshet nëpër muret e salles dhe përplaseshin në timpanin e dëgjimit të
njeriut të vetëm që ndodhej ne sallën me tavolina e karrike bosh....” Kështu
aspektualiteti tregues sapo është dhënë dhe ai pra njeriu që ndodhet në skutën
e treguesit diktohet në këtë aspektualitet si një lëvizje metafizike e detyruar:
“Nervi i syrit të majtë të tij, zbriti me shpejtësi dhe mbaroi poshtë nofullës.”
Në leximin e skicës “Porosia” aspektualiteti vjen tërësisht
emocional. Ai gatuhet nën avuj të nxehtë ndërgjegjeje që citohet nga gota e verës
dhe ‘të brendshmet femërore’ që krasisin vegimin mashkullor. Dhe autori na jep
këtë aspektualitet të shkyçur që në fillimin e skicës duke na diktuar me qetësinë
më të grishtë emocionale se ai, pra karakteri i tij “U mundua t’i kapte
reagimin tek shihte të rrëshqiste nën shikimin e tij trekëndëshi i bardhë i të
brendëshmeve të saja. Duke buzëqeshur ajo i puqi kofshët me njera tjetrën dhe u ul në
kolltukun e vendosur disi larg tavolinës së shtruar për të ngrënë.Ai po
përpiqej t’i shmangej duke drejtuar
shikimin nga puna që kishte filluar të bënte në një nga faqet e sallonit të
madh. Me elegancë ashtu siç mbante pinelin , ai kapi gotën e mbushur me verë. E
drejtoi nga ajo, e çukiti me të duke i
dhuruar edhe një buzëqeshje të lehtë...” Por, nëse në këtë rast karakteri i
shkrimtarit bëhet një palë udhëtuese e emocioneve të ‘kundërshtisë’ të asaj
pjese me të cilin aspektualiteti gatuan lidhjen, zgjidhja është një determinim
psikoanalitik i faktorit mashkull-femër, jo thjesht seks për seks, por si një
metaforë jete në tërë lidhjen e saj metafizike.
Kështu skica tjetër “Jetëz” është një këndtipologji tjetër
fjalëzgjedhëse, ku faktori njeri është një kokrizë mes diellnajës së jetës. Është
Dielli ai që kapërcen dhe hyn, është prau që shënohet në kohë, hapësirë dhe
vend, është pastaj kjo mënyrë që na jep aspektualitein e duhur: “Dielli ndodhej
në çastin e kapërcimit të vijës së horizontit, midis qiellit dhe detit. Një
pjesë nga rrezet e tij të fundit me shpejtësinë
e shkeljes së butonit “i burgosa” në kutinë magjike dixhitale.
Nuk kaloi shumë dhe kudo në të
gjithë qytetin, si në një ekran të madh, përpara syrit tim, filluan te
ndizeshin dritat kudo. Si në ato pjesët muzikore që ekzekutohen me orkestracione të mëdha, atë buzë mbrëmje
harmonie, me logjikën e çastit, ndjeva
se isha unë që po i ndizja ato.Atje tek po shkelja tastierat e pianofortës
imagjinare dhe duke i dhënë çdo
instrumentisti çastin e tij, dritat si
në një pentagram pa kufizime vizash, filluan lojën e tyre muzikore. Një lojë
që zgjati pak çaste, por tepër
impresive. Me shkeljen e tastierës së fundit të pianofortës i dhashë dritë edhe ambientit ku unë ndodhesha.
Ndjesia e atij çasti u shoqërua me atmosferën që u krijua nga ndriçimet e
fshehta që ndodheshin në atë mbulesë masive gjethesh. Nuk e mora as edhe një herë inisiativën për
të pyetur se si quhej ajo bime interesante. Duke qeshur në brendësinë time,
mendova se lojën e ekzistencës dhe mos egzistencës midis kopshtarit dhe asaj
bime e luante po ajo. Ne çastet e
lëvizjes së lirë të saj, kur kopshtari
ja mohonte duke ia prerë ato me
një gërshërë me doreza në ngjyrë te kuqe, ajo, me shpejtësi, ne krahun tjetër,
i kundërpërgjigjej duke nxjerë në jetë motrën e saj binjake. Nuk e di se sa do
të ketë vazhduar ajo luftë. Besoj se kopshtari do të jetë dorëzuar i pari. Ai
zëvendësimi i pafund i dha fund
përpjekjeve të tij, deri sa e kuptoni se çfarë ndodhi. Ky çast i bukur ku unë
po përpiqem ta shijoj.”
Ndërsa aspektualiteti është një lloj tipologjie e skicës së autorit,
natyrshëm mjaft skica të tjera të tij kanë shumëdimensionin e artistit në
brendinë e tyre. Fjala me të cilën ato ndërtohen, ngrihen e flasin i ngjajnë një
strukture të hapur, që gjithmonë të përpin në lexim e sipër. Kështu funksionojnë
mjaft skica. Ajo më tipikja që përmbyll këtë aspektualitet është skica “Portreti”.
Në këtë skicë autori udhëton imagjinatën e kujtesën njëkohësisht në vite pas.
Hyn në labirinthet e kujtesës për të na diktuar një aspektualitet kohe dhe jete
në të njëjtin temp. Ai na ristrukturon me fjalë të thjeshta dhe flet qartë “Atë
vit shkollor, në klasë kisha zënë vend në rrjeshtin e mesit, në bangon e
parafundit, nga e djathta. Kishim matematikë. Mendimi më kishte fluturuar
jashtë klase. S’mbaj mend se ç’më ishte shfaqur para syve, por nëpër mjergull,
mund të kujtoj disa copëza…pyll i dendur me pemë të larta,lëvizje ritmike e
degëve, e gjetheve, e trupave drunorë. Lëvizje e disa trupave të paqartë që
afroheshin drejt ekranit të syrit tim, nën ritmin e fyellit e të flautit. Ishin
trupa femërorë e jo drunorë. Më erdhi për të qeshur për rimimin pa dashur
femëror e jo drunor. Po, vërtet ishin trupa femërorë që vazhdonin të lëviznin
ritmikisht para syve të mi. Trupa femërorë të ajthëm, që nën rritmin e
lëvizjeve të tyre, përbrenda fustaneve të tejdukshëm zbulonin plot hir pjesëza epshndjellese. M’u kujtua
tablloja e piktorit të rilindjes italiane Botiçelit, “La primavera.” I u afrova
më pranë vegimit-tabllo dhe, ashtu i
turbulluar siç isha, e kapërxeva realen dhe rash në irealen. U ndodha mes tyre.
Ashtu i turbulluar mes tyre, mundohesha të largoja atë mjergull, atë tis që më
pengonte të shihja, fytyrat e atyre trupave femërorë që po më qarkonin...”
Duke konkluduar me aspektualitetin si veçori tipike e skicës së Edmond Llaçit,
me sa cituam më lart, duket qartë se fjla me të cilën vjen skica e këtij
krijuesi është ajo që përcakton kohë, hapësirë dhe vend për të ridimensionuar
artistikisht vlerat e leximit.
Skica në ‘daltën’ e autorit
Skica si art më vete vjen në forma të ndryshme. Lexuesi dhe krijuesi e
njohin me gjuhë të njëjtë, por e dimensionojnë mes tyre me perceptime të
ndryshme arti. Kështu ‘dalta’ apo ‘pena e autorit’ është ajo që nënshkruan
fatin e një skice në artin e saj. me këtë rast ajo është shtrydhja e njohurive
të një krijuesi piktor, që flet në gjuhën e shkruar. Është spatulla dhe dalta e
tij e padukshme që strukturon tërë kompleksin e saj sintaksor. Dhe në këtë
strukturë janë elementët që plotësojnë dhe skalisin formën dhe pamjen artistike
të saj. skica e Edmond Llaçit, është një çupëlinë e brishtë joniane, e sharmuar
mes valëve të kaltra të Detit dhe jetës, duke u pasqyruar krehshëm në sopate e
monopate të pashkelura e të traditës së bukur. Është e qetë. Nusëron dhe na
diktohet e pastër. Gjuhëkthjellët. Racionale. Tërheqëse. ‘Aromatike’ dhe me
shije. Pra një meze në tryezën e një lexuesi sqim. Një arsye më shumë për të
mrekulluar lexuesin dhe vetë mjetin që e shtron atë në këtë tryezë. Sakaq skica
të tilla si “Fluturim magjik”; “Lustraxhiu dhe trumcaku”; “Përtej
dashurisë”; “Hetuesi” etj., flasin me një gjuhë
të qartë, ku vetë simbolika, figurat e tjera janë çelësa magjikë në shkurtesën
normative të leximit. Tek njëra nga këto skica vetë fjalia është modeli i kësaj
mjeshtërie: “U shfaq ai. Ia trembi pulëbardhat
duke përplasur këmbët në shkallët e hekurta tek po hypte në verandë,
ashtu si dikur zbriste në birrucat e nëndheshme tek “ata”, armiqtë e popullit. Si
mund t’i lejonte “ai”, këta shpendë të fluturonin lirshëm dhe të kërkonin
ushqimin e jetës së tyre?! Si mund ta jetonin lirinë e tyre këta shpendë të
bardhë si mëngjesi, kur bëheshin pre e armikut të klasës?!”
Le të mjaftohemi me këtë retorikë të sqimtë dhe këtë filozofi të fjalisë së
goditur për të cituar edhe një herë daltën mjeshtërore të autorit.
Leximi tërheqës
Për kënaqësinë e vetë leximit ju afroj që në fillim një fragment nga
“Lustraxhiu dhe trumcaku”. Shijimi i këtij leximi na dikton forcën e artit që
vjen mes fjalës së artistit. Ja si shkruan ai: “Duke i dhënë një shtytje të
lehtë përpara, trupit të vet, me ato këmbët e tij të vogla , trumcaku u shkëput
nga dega e pemës dhe u ul mbi qeskën e plasmasit të mbushur me fara luledielli.
Ai nuk shpëtoi pa u vënë re nga llustraxhiu tek po rrinte e ngrohej në diell.
Me bisht të syrit ai vuri re trumcakun të tundte kokën dhe të hidhte shikimin
e mprehtë gjithandej. Pas një stepjeje
të vogël filloi çukitjet e tij të
shpeshta dhe nxjerrjen e lëvozhgës të asaj fare të zezë nga jashtë dhe
të bardhë nga brenda. I mbështetur për muri siç ishte i ulur në stol,
llustraxhiu vuri re shikimin e pa lexueshëm të atij shpendi të imët. Për herë
të parë po e ndjente praninë e tij kaq afër. Cicërimën e tij e njihte prej
kohësh. Ajo e shoqëronte që herët në mëngjes kur hapte mjetet e tij të punës
nga një valixhe e drunjtë dhe trokiste furçën në të për të thirrur
myshterinjtë. Cicërima i përgjigjej gjithë dhe mbarote në të errur tek mblidhej
me zogjtë e tjerë për të kaluat natën në
kurorat e pemëve. Atje tek përballoi shikimin me të, llustraxhiu ndjeu të dëgjonte fjalosjen e tij të çuditshme, e
cila, për njerëzit, ishte veçse thirrje e shkurtër dy a tre rrokshe e pa deshifrueshme por me
intonacione muzikore të mrekullueshme. Në atë ças ndjeu buzëqeshjen dhe zërin e atij fluturaku...”
Në këto fjali ndërhyrja do të ishte ‘mëkati’ më i madh i sakatimit. Çdo
fjalë, çdo fjali e kësaj skice meshon art.
Në vend të mbyljes edhe pak njohje
Shkrimtari, Edmond Llaçi, është nga fisi i atentatorit Vasil Llaçi, nga Piqerasi.
Po kjo nuk pengoi që i ati, një ish i internuar në kampet e përqëndrimit nazist
të arrestohej për agjitacion e propagandë dhe të ndërpriste ëndrrën e Emondit
të ri për t'u bërë piktor. Atë e ka trishtuar fakti se nuk e linin të vendoste
pikturat e tij në ekspozitat e e arteve figurative për shkak të biografisë. Mondi
në rini kishte shumë pasione. Ai arratisej për ditë të tëra nëpër shpellat
karstike të jugut, duke u bërë kështu, së bashku me mikun e tij të fëmijërisë,
Sofokli Liti pionerë të speliologjisë shqiptare. Ka botuar artikuj, skica dhe
foto, si dhe objekte të jetës prehistorike në shpella, të cilat janë dokumente interesante
në këtë fushë. Ka gati për shtyp një libër të posaçëm me këtë temë. Skicat
letrare të tij janë rezultat i aftësisë për të zbuluar jo vetëm brëndësinë e
shpellave por edhe të karaktereve njerëzorë. Kështu është detyrë e çdo lexuesi
të gjej e të shumëdimensionoj skicën dhe tërë krijimtarinë e krijuesit shumëdimensional,
Edmond Lllaçi.
No comments:
Post a Comment