Nga cikli :
Kur flasim për Artin Jonian
Nga Timo Mërkuri
Kur gjatë një bisede të zakonëshme në shëtitoren
buzë detit, në qytetin e Sarandës, një miku im poet, përkthyes dhe studiues i
folklorit më shfaqi konstatimin se
poezia shqipe dhe folklori shqiptar “kanë
shumë pak det brenda tyre”,
ndryshe nga poezia dhe folklori grek, qipriot apo italian, unë befas
ndala hapin dhe pas disa çastesh meditimi, i trishtuar hodha shikimin mbi valët
e Jonin, matanë bordurave të bulevardit. S’di pse i pashë me dhimshuri ato valë, gati t’i përkëdhjelja kreshtat e tyre, si flokë fëmijësh të ndëshkuar padrejtësisht nga prindër
apo mësues pedantë, duke i nxjerrë nga mësimi apo shtëpia. Kaqë pranë është
deti në jetën tonë, por pse kaqë larg
artit tonë qënka ai?
1-Por deti, çuditërisht është larg edhe nga fshatrat tona të bregdetit, nga ato fshatra
te të cilat ai duhej të ishte gurthemeli i emërtimit, jetës dhe artit popullor.
Le të
shohim fshatrat e bregdetit himarjot, për t’u ballafaquar me këtë fenomen.
Asnjë nga fshatrat bregdetare nuk ka qënë i
themeluar buzë detit dhe emrat e tyre asgjë të përbashkët skanë me detin..
-Himara ka qënë
lart në kala, aty ku sot quhet Himara e vjetër. Pak veta e kujtojnë se, vendi ku është sot qyteti i Himarës, nuk
quhej Himarë por kishte një emër të vetin, quhej Spile dhe këtë emër e ka pas marë
nga shpella prehistorike, monument kulture, pikërisht në hyrje të qytetit.
Por Spileja ishte emër shumë i vogël për të
konkuruar me Himarën e lavdishme, kështu që u tërhoq me modesti drejt haresës
dhe ai vend i bukur, si perlë e porsanxjerë nga deti njihet me emrin Himarë.
Pra realisht kemi dy Himara, Himara fshat, lart në kala dhe Himara qytet, poshtë
në Spile.
Por edhe vetë emri Himarë s’ka asgjë të përbashkët
me detin, përkundrazi, është emri i një hibridi prehistorik, Kimera, një kafshë
toke e “krijuar enkas” nga bashkimi i
pjesëve më vitale të kafshëve më të
forta , që nga luani e gjer te gjarpëri, formën e të cilit e kishte
bishti i kësaj bishe.
-Piluri, fshat mbi Himarë, në lartësinë 800 metra
mbi nivelin e detit, duket sikur ka tentuar ti largohet detit dhe ti afrohet
perëndive duke ecur nëpër shtigje malesh.
Mandje dhe emri i tij do të thotë “porta e
maleve”.
-Dhërmiu, fshat i ngritur nëpër gremina (mandje
Eqerem Çabej diku ka shkruar se emrin ky fshat e ka marë nga greminat e shumta
dhe quhej fillimisht Gremini), pra Dhërmiu
duket sikur tenton ti fshihet detit pas gjetheve të hardhive të shumta dhe të mëdha
(Dhrimadhe e shpjegojnë emrin sot) dhe të lë përshtypjen se s’ka asgjë të përbashkët
me këtë det që e ka kaqë pranë.
-Nuk po flas shumë për Vunoin, me shtëpitë si
karakoll kalaje, në shpat të malit mbi det dhe as për emërtimin e tij që do të
thotë “mal”, por do ju flas për Qeparoin në majë të malit, si kopësht në qiell.
Mandje dhe emëri Qeparo shpjegohet edhe me kuptimin “kopështe në ajër, në
qiell”.Po ta shikosh nga bregu Qeparoin e vjetër aty lart të duket vërtet sikur
ato shtëpi dhe kopështe kanë mbetur
varur midis tokës dhe qiellit.
-Që Nivic-Bubari i ka kthyer shpinën detit, ky
fakt ka lindur gjithmon hipoteza, por as
Lukova dhe as Piqerasi nuk mund të mburen për afërsi me detin.
E vetmja gjë në breg të detit është kalaja e
Panormit, e quajtur Kalaja e Vasiliqisë, rindërtuar nga Ali Pasha , gjasme si
dhuratë dasme për nusen e tij 22 vjeçare. Por kjo kala e Aliut, që si
karakteristikë të veçantë ka faktin që po ta shohësh nga ajri, nga të tre anët
e saj tregon gërmën “A”, pra kjo kala e ringritur nga Aliu, realisht është
ringritur mbi themele të një kalaje më të herëshme, të shkatëruar që në themele
nga luftërat e shumta duke dëshmuar edhe
në këtë mënyrë armiqësinë e jetës së bregdetit me vetë detin.
2-Në jetën tonë, deti ka qënë prurësi i fatkeqësive,
që nga “balozët e zinj” që vinin të
shkretonin vendin apo edhe hordhitë pushtuese, qofshin ato të saraçenëve piratë
( e përjashtojmë zbarkimin “paqësor” të Qezarit), zbarkimin e turqve apo edhe
zbarkimin e pabesë natën e “pashkës së madhe” të Jusuf Arapit, dërguar nga Ali
Pasha.
Ky fakt është gdhëndur në folklorin tonë edhe në këngën e luftës së Lëkurësit
, këngë e cila shërben edhe si pasaporta
e kësaj kalaje, këngë e ngritur nga rapsodi Kostë Gjikëdhima, pjesmarës në këtë
luftë: Që në Sarandë e Kastri/Vjen vapori zeherli/
Nëpër det si gjarpëri/Vështron vëndin
me dylbi/Ku bie Lëkurësi/Do ta djeg do ta
bëj hi.
Nga deti erdhi kuçedra (nëpër det si gjarpëri)që
zaptoi Syrin e Kaltër, vendburimin e lumit Bistrica, por dhe nëpër këtë
det iknin në kurbet djemtë e burrat e bregdetit dhe gratë e vajzat vajtonin këngën:
O pampor o dhogë e thatë…
Realisht edhe nëpër përallat tona të fëminisë asgjë
e mirë nuk vinte nga deti, por na rënqethin shtatin përfytyrimet e shtrigave
e kuçedrave që lëshonin zjarr nga goja e rrëmbenin vashat
e njoma. Edhe nëpër përallat e fëminisë
“trimat” që shpëtonin vashat e bukura të rëmbyra nga të ligjtë rinin nëpër
male, përkarshi detit.
3-Ky pozicionim i detit përballë jetës dhe malit është
një ndër arsyet që unë e pranoj interpretimin e Lefter Çipës për këngën “Vajzë
e valëve”, duke e quajtur atë, jo Vajzë
e valëve të detit, por Vajzë e valeve (lëndinave) të malit. Kjo vajzë e malit
zbret në breg të detit dhe prêt të dashurin e saj të vijë nga kurbeti, pret një
lajm apo një letër prej tij. Dhe me që nuk i vjen as ai vetë dhe as zogjtë nuk
I sjellin ndonjë lajm a ndonjë letër,
aty ku i humbi shpresa, aty humbi
dhe jetën në vetëmbytje.
4-Vërtet, me trishtim konstatova se deti nuk ka
mundur të depërtojë në këngët tona popullore, në atë vend nderi dhe me ato përmasa
që duhej të kishte, si pjesë e jetës së banorëve. Kjo, jo vetëm në folklorin
shqiptar në përgjithësi, por edhe në folklorin e zonës së bregdetit, në veçanti.
Kjo dëshmon se deti, më shumë se jetë e ushqim, u
ka sjellë banorëve të këtyre vëndeve fatkeqësi e trishtim, ashtu si një vajzë e
bukur, e lakmuar nga të gjithë, i sjell shtëpisë dhe prindërve të saj vetëm telashe. Ajo vetë s’ka faj, por
“haraçin “ e bukurisë së saj e paguan
gjithë familja.
Pra ky det i bukur u sillte “familjarëve”
bregdetarë vetëm fatkeqësi. Dhe është normale që populli ynë fatkeqësinë nuk ka dashur ta përjetësojë në këngë. Dhe
bashkë me fatkeqësinë përjashtoi nga përjetësimi edhe prurësin e saj, detin.
4-Krejt ndryshe ka ndodhur me malin, i cili jo vetëm që ka një vend nderimi në këngët
tona popullore, por shpesh është ai që e ndalon dhe e shkatëron të keqen që
vjen nga deti, ashtu si në shkëmbinjtë e tij thyhen e zbrapsen dallgët zemërake
të dimërit apo valët lozonjare të verës.
Sa pranë
janë fizikisht mali me detin, por sa larg që janë nga njeri tjetri në përfytyrimin artistik të
popullit tonë. Mandje shpesh herë edhe kundër njeri tjetrit.
Kjo, mendoj se vjen edhe për faktin se, e bukura
artistike në popull është konceptuar si mbështetëse dhe mbartëse e idesë së
lirisë, e idesë së mosnënshtrimit. Një shkëmb është më i bukur se një valë deti
edhe për faktin se ai shkëmb mund të shndrohet shumë lehtë në një pozicion lufte në mbrojtje të
familjes, fshatit, atdheut nga e keqja që ka ardhur pikërisht nga deti
me valë.
5-Duke qënë larg nga folklori,vetkuptohet që deti është
larg edhe nga poezia, pavarësisht se sa shumë përmëndet ai dhe valët e tij nëpër
vargje. Deti mungon te poezia shqipe e
Rilindjes, te poezia shqipe e viteve tridhjetë (mund të themi se Migjeni
nuk qe “larë” asnjëherë në det) por edhe te poezia moderne shqipe (Dritëroi lëron
fushat e Devollit një jetë të tërë, sa për shëmbull krahasimi).
Janë shkruar vargje e poezi për detin dhe për valët,
por ka munguar ajo “erë e jodit” nëpër
vargje, ka munguar ajo kaltërsi përthithëse e thellësive të qashtra apo
ajo përplasje e krahëve të pulëbardhës
mbi vale, që të “ndal rahjet e zemrës” , të mos bëjë zhurmë.
Lasgush Poradeci fluturon mbi vetëdijen tonë si një
shpend “liqeri” duke shpërndarë stërkala valësh mbi vargje, por menjëherë e
kupton se ke të bësh me stërkala valësh liqeni, liqen të madh sa më s’bëhet, por gjithësesi liqen.
Kushdo prej nesh kur kujton emrin e Lasgushit e ka të pamundur të mos kujtojë
liqenin e Pogradecit, të cilin jo më kot e vendosi si mbiemër pas emrit që
zgjodhi për vete dhe për ne. Unë për vete emrin e tij gjithmon e kam nënkuptuar
Lasgushi i Po(g)radecit, si të themi psh Princi i
x vendi. Dhe nuk është gabim, sepse edhe në rast se Lasgushi nuk ishte
princ me titull e stemë i Po(g)radecit, ai ishte Princi Trashëgimtar i lirikës
shqiptare.
Mandje, i tillë është edhe sot.
6-Po a ka hyrë sadopak deti në poezi, qoftë edhe në
përpjestim të drejtë me atë pak hyrje të tij në folklore? Vetkuptohet që po.Deti,
psh ndodhet te një poemë e Fatos Arapit
që nis me vargjet : Nata shkon kaluar/në kuriz të maleve… Nuk di pse kur e
lexova për herë të parë këtë varg, malet ku
kalonte nata unë i nënkuptova se ishin thjeshtë …malet e Vetëtimës. Jo
aqë për afërsinë e e këtyre maleve me vendlindjen e autorit se sa me hapërsirën
mesdhetare të kësaj figure.
Po tek i njëjti autor, kur lexova poezinë Vdekja e
gjyshes, isha gati të betohesha se kjo gjyshe që ka vdekur ishte nga bregdeti,
ndoshta nga fshati im, dhe kjo vdekje ka ndodhur vetëm në bregdet, ndoshta dhe
në lagjen time. Mund tju siguroja edhe se ishte gjyshja ime ajo që kishte
vdekur, vetëm se autori kishte “haruar”
ti vinte edhe emrin, i cili me siguri, ishte vetëm emri i gjyshes sime. Ç’ti bësh, harojnë nganjëherë edhe poetët.
Kanë kaluar vite qysh nga ai lexim, por ky përfytyrim
nuk më ka ikur, mandje jam gati t’ju bind edhe juve për vërtetësinë e këtij ….përfytyrimi.
E mbi të gjitha, t’ju tregoj se sa i bukur është
dhe duket deti nëpër këto vargje.
Por sa të lodheni duke më dëgjuar mua, më mirë
lexoni krijimet e disa autorëve të
Klubit të Krijuesve Jonianë.
7-Ishte hera e parë atë ditë që sodisja detin me trishtim në zemër.
I vogli deti im, i strukur në brigje, si jetim i qortuar.
I dënuar me ekzil nga folklori dhe poezia.
Unë e di që
ti do vish te poezia shqipe, do ta mbulosh atë me kaltërsinë tënde, me
madhështinë tënde të misterëshme. Ti do vish herë me valë lozanjare e herë me dallgëë
gjëmimtare duke stërpikur me yllësinë e stërkalave shkëmbinjtë e jetës.
Qofsha dhe unë një stërkalë e valëve të tua.
No comments:
Post a Comment