Kur emocionon “Trirema e poezisë joniane”

LIDHJE ME FOTO

Nga Fatmir Terziu

Kanë kaluar thuajse njëqind e gjashtëmbëdhjetë vjet nga koha kur një telegram i “Reuters” botuar në gazetën britanike “Edinburgh Evening News”, që botohej në Midlothian të Skocisë, do të shtynte kurreshtjen e një grupi studiuesish britanikë. Ndërsa lajmi kishte të bënte me diçka tjetër një guackë e konsiderueshme e marrë në rrugëtim e sipër nga deti Jon do të shtonte kurreshtje dhe vëmendje. Telegrami në faqet e brendshme të kësaj gazete të së premtes 19 mars 1897, do të citonte arsyen se përse një anije britanike me avull nuk u lejua si fillim ti afrohej Gumenicës. Arsyeja ishte e thjeshtë se anija kishte në bordin e saj disa kuaj, dhe kuajt ishin blerë pa pëlqimin e autoriteteve. Kuajt më pas do të bënin historinë  e tyre në sportin e garimit në Jorkshire, ndërsa në kthim e sipër guacka e marrë në Detin Jon do të sillte vëmendje...

-1-

Kur anija me avull, ngarkesa e së cilës ishte me kuaj të blerë në Vlorë nga një grup biznesmenësh të sportit me kuaj gare, nuk u lejua të ndalonte në afërsi të Gumenicës, ajo u detyrua të ndalonte në Sarandë, në kushte të vështira. Gjithësesi, jashtë egërsisë zyrtare të kohës, sarandiotët e treguan mikpritjen e tyre dhe i mbajtën edhe të mbrojtur madje tregëtarët e kuajve të sportit. Ditëve të qëndrimit ata morën me vete edhe një guackë deti. Një guackë që siç deklaruan ata ishte e ‘magjishme’; u shpëtoi jetën, i mbajti me zërra të bukur rrugëtimit dhe me muzikalitet joni. Ky muzikalitet sillte në skenë fjalën e bukur, timbrin, dhe më saktë ison e bukur që rrëshkiste memorjes dhe fletëve të një grupi kërkuesish për isopolifoninë.

Ndërsa kuajt shqiptarë të garave ndiqnin Sarandën dhe në ‘heshtjen e tyre premtonin’ të ngrinin lart emrin e vendit që i solli në jetë, duke garuar e fituar, faktet tregonin se shqiptarët në fakt me kuajt e tyre që në vitin 1853 kishin garuar në ngjyrat britanike me agjencinë britanike të Bukureshtit. Guacka e Jonit mesa dukej ishte e para që do hynte në historinë e medias britanike, po aq sa edhe fakti që shqiptarët nuk ishin më të egër por ‘tepër trima dhe mikpritës’, madje edhe rebelë për të shpëtuar jetë njerëzish...

-2-

Për këtë më vonë u sollën në jetë edhe mjaft poezi, siç bëri dhe u frymëzua më pas në poemën e tij kushtuar Skënderbeut, Longfellou. Poeti i shquar amerikan i shekullit tё 19-tё, Henry Uadsuorth Longfellou (1807 – 1882), botoi me 1873 vёllimin e tretё tё veprёs sё tij me poezi Rrёfenja tё njё Hani ndanё Udhёs, ku pёrfshihet edhe kjo poemё pёr heroin tonё kombёtar Gjergj Kastrioti. Edhe Gladstone që i quajti shqiptarët të çmendur në vitin 1879, pse ishin sipas tij të çliruar nga Traktati i Berlinit, nuk e çimentoi ndjenjën shqiptare tek ai se ata dëshironin lirinë më shumë se çdo gjë se sa lirinë e paguar me jetën e njeriut. Kështu një artikull tjetër i gjatë në faqet e gazetës “Sheffield Daily Telegraph” të po atij viti do të sillte sërrish faktin e kuajve, guackës, mikpritjes dhe bukurive shqiptare, po aq sa edhe gjuhës së tyre që kërkonte respekt dhe vëmendje...

-3-

Por, vitet vërtet kaluan dhe sot udhëtimin e ke ndryshe. Zbret me avionin e linjës direkte nga kryeqyteti britanik dhe ndalesh në Korfuz, e pastaj mjaft shpejt gjendesh në Sarandë. Pikërisht në Sarandën që ndryshon mjaft klimaterikisht, gjeografikisht dhe me arsye të tjera më udhën e gjatë nga ishulli britanik. Arsyeja është kulturore, po aq e lidhur me aktivitetin kushtuar krijimtarisë sarandiote organizuar nga Klubi i krijuesve Jonianë nën përkujdesjen e Bashkisë së qytetit dhe nën drejtimin e z Agim Mato, kryetar i Klubit dhe një nga emrat më në zë të poezisë shqiptare. Pra kështu niste jeta kulturore në një stinë jashtë sezonit turistik të verës, duke promovuar një risi të re atë të turizmit kulturor nën një pjesëmarrje të gjerë në manifestimin poetik me titullin domethënës "Trirema e poezisë joniane".

Dhe natyrshëm "Trirema e poezisë joniane" të sjell rastin të takosh e të shtrëngosh duart me Agim Maton, Andrea Zarballan, Irena Gjonin, Timo Mërkurin, Dashamir Malon, Konstandin Voglin, Vangjel Zafiratin, Bardhyl Maliqin e mjaft të tjerë vendas, si artistët Odisea Papa, Lefter Çekon, Niko Godrolin, Vasil Kaçin, Spiro Shtukën, pesë autorë të mjaft punëve të spikatura qysh në monizëm, të cilët nuk i ndau nga Saranda as emigrimi i gjatë në Greqi, për mjaft prej të cilëve ka nisur që më 1991. Por edhe me një listë të madhe poetësh nga qytetet e tjera shqiptare, nga Anglia, Kosova, Maqedonia, Kroacia, Bullgaria, Greqia, Italia e vise të tjera si Iliriana Sulkuqi, Agim Vinca, Fatmir Terziu, Ibrahim Kadriu, Pandeli Koçi, Beatriçe Balliçi, Sabit Rrustemi, Ana Kove, Sarë Gjergji, Zejnepe Alili Rexhepi, Puntorie Zyba Muço, Miradie Maliqi, Zimo Krutaj, Aqif Hysa, Riza Braholli, Alma Begaj, Nikolla Spathari, Vladimir Muça, Agim Bajrami, Xhelal Tosku, Sadik Bejko, Ana Kove, Izet Duraku, Robert Martiko, Grigor Jovani, Stefan Martiko, Kiço Papa, Liljana Furrxhi, Brikena Qama, Shahin Hasan Shkoza nga Kroacia, Margarita Mataçi, Vasilis Kaniaris, Niki Rapti, Jota Partheniou, Natasha Karahristou, nga Greqia, Lalka Pavlova, dhe nga Bullgaria Albena Dekova dhe Emilia Trifonova etj.

-4-

"Trirema e poezisë joniane" ishte dhe fitoi dimensionin e saj kulturor në ambientet komode të Hotel “Grand”-it, ku dashamirësia e pronarit të tij, Kastriotit, edhe pse me një distancë gjeografike të lindjes, me një kulturë mirditore, u dha dhe u dhuroi të pranishmëve të "Trirema e poezisë joniane" një arsye më shumë për të festuar poetikisht. Natyrshëm brenda sallave të saj komode, si ushqimi letrar ashtu edhe ai shpirtëror forcuan bindjen se "Trirema e poezisë joniane" ishte muri kryesor kulturor që formon kështjellën autentike të poezisë dhe jonit poetik në këtë pikënisje të bukurndërtuar.

Nata e parë solli përpara të pranishmëve interpretimin e poezive të vendasve në një tens ritmik dhe profesional të dy aktorëve të qytetit, Vangjel Agora e Valentina Boçi. Pos duartrokitjeve dhe tingujt në sfond që shoqëruan ditën poetike i dhanë larmi festës së poezisë. Dita tjetër ishte një vizitë në Butrint ku autobuzi ndjeu veç rrezeve të diellit të Tetorit sarandiot edhe pastimën e shirtit poetik të pjesëmarrsve. Pastaj me radhë vizita tek varri i Bilal Xhaferrit dhe homazhi pranë tij deri tek promovimi i librit të Timo Mërkurit. Axhenda e manifestimit u pasurua kështu në veçanti me promovimin e librit të autorit sarandiot Timo Mërkuri titulluar "Kur flasim për artin jonian", për të cilin folën disa studiues dhe dashamirës. Manifestimi poetik vijoi pra ditën e shtunë me homazhe në varrin e shkrimtarit disident Bilal Xhaferri, buzë shetitores së Sarandës, me vizita në Galerinë "Arta Saranda" e në muzeun e Traditës në këtë qytet.

"Trirema e poezisë joniane" vazhdoi festën e saj poetike për dy ditë me radhë. Ajo dëgjoi interpretimet poetike nga vetë pjesëmarrësit në finalen e saj. Interpretimet e poezive të poetëve, vendas e të huaj duke sjell krijimet e tyre më të mira, i dhanë jetë aktivitetit. Të gjithë të ardhur me zellin e poezisë dhe me dashurinë ndaj saj, si Mbretëreshë e Fjalës dhuruan dhe fituan emocione dhe ovacione. Në fund pjesëmarrsve të shumtë iu dha simbolika "Trirema e poezisë joniane" e ideuar dhe konceptuar nga kryetari Mato dhe disa certifikata të firmosura prej tij.

-5-

Kështu në mjediset e “Grand Hotel” në Sarandë, edicioni VII i manifestit poetik, "Trirrema e poezisë joniane" i dha jetë një evenimenti të rrëndësishëm në mbarëvajtjen dhe integrimin kulturor e poetik, po aq edhe kulturoro-turistik të Sarandës, që kryetari i Bashkisë Stefan Çipa ka dëshiruar. Edhe pse vetë z Çipa për arsye angazhimi zyrtar nuk ndodhej, në emër të tij fjala përshëndetëse u soll nga zëvendësi i tij zyrtar në Bashki, Jorgo Mitro.

Kryetari i Klubit të Krijuesve jonianë në Sarandë, poeti Agim Mato, tha se ky është një organizim tradicional që organizohet prej shtatë vjetësh në këtë qytet tipik buzë Jonit. Sipas tij, emërtimi i këtij manifestimi është një qasje ndaj poezisë antike që është lëvruar, ka qarkulluar dhe është deklamuar midis këtyre brigjeve.

Pjesëmarrës në edicionin e sivjetëm të kësaj sofre poetike, siç e thamë ishin autorë të afirmuar nga disa shtete të rajonit, si: Shqipëria, Greqia, Italia, Maqedonia, Kroacia, Bosnja e Kosova. Të pranishmit ndoqën në ekran videoguidën e vitit 2013 "Romanca joniane", me autor Virgjil Kulen, që prezanton Sarandën dhe rrethinat e saj si destinacion dhe atraksion turistik mjaft të kërkuar. Në prani të dhjetëra emrave të njohur të fushës së poezisë nga rajoni, aktorët e estradës profesioniste Vangjel Agora e Valentina Boçi, interpretuan poezi të autorëve sarandiotë, si një metaforë e qëlluar kësaj here për të treguar se evenimenti edhe pse bëhej në diell tetori dhe pak grimë anakronike të mjedisit, ishte dhe mbetet një model për të gjithë, edhe kur në mendje bluan ndryshe. Arti i organizmit i takoi më së shumti Agim Matos, dhe kështu mes tij të gjithëve, gjithë Sarandës së bukur dhe mikpritëse.

VIRGJËRESHA DHE DROGA

ALBERTO MORAVIA

tregim

Përktheu: Agim Mato

Jam rritur me makthin e një nëne pijanece, erotomane, plangprishëse dhe mbi të gjitha piktore diletante dhe e dështuar. Nëna ime është ndarë shumë shpejt nga im at, inxhinjer konstruktor digash (ndoshta një simbol, profesioni i tij!) dhe shkoi të jetojë me të dashurin e rradhës në një papafingo në majë të një pallati antik. Im at dhe unë kemi ngelur në apartamentin e Paridëve. Thashë se jam rritur me makthin e nënës sime. Mbi këtë makth, kisha edhe unë makthin e vetes sime, që çdo gjë e doja ndryshe nga ajo. Nëna ime i lejonte gjithshka vetes në jetë: meshkujt, alkoolin, pikturën dhe shumë gjëra të tjera të pamundura dhe joligjitime. Unë, që fëmijë, jam ushtruar për të krijuar tabu, e vendosur të refuzoj gjithshka, duke nisur nga lodrat dhe nga ëmbëlsirat (studioja te murgeshat, hiqja dorë nga dëshirat e mia, duke bërë lulka për Madonën), gjer edhe dashurinë kur isha më e madhe. Duke hequr dorë, duke ndaluar, duke parandaluar,  duke mohuar atë që ishte jeta ime. Në moshën njëzetekatër vjeç isha akoma virgjëreshë; u diplomova në filozofi, një diplomim me të cilin nuk dija ç’të bëja dhe që e kisha realizuar vetëm për të bërë të kundërtën e nënës sime, gjysëm analfabete edhe pse gjysëm artiste. Menjëherë pas diplomimit u vura të ushtroja profesionin e arreduesit, si vokacionin tim kryesor. Por a mund ta merrni me mend se ku e sistemova laboratorin tim?! Pikërisht në të njëjtin pallat ku ishte papafingoja e nënës sime, në katin përdhesk.

Në këtë kohë, kush më ka parë, do të ketë klithur: ”Sikur të ketë fluturuar nga një reviste mode”. Isha pikërisht kështu. Ju kujtohen fotografitë publicitare  të revistave të modës, në të cilat modelet “prezantojnë” të ashtuquajturat “linja” të të ashtuquajturave “stinë”? Ato vajza të dobëta në kulm, me sy provokues dhe buzëqeshje verbuese, me trupin e orientuar në mënyrë të sforcuar dhe si prej kukulle, me këmbët e lëshuara nga njëra anë dhe bustin në anën tjetër, me krahët e shtrira jashtë, dhe me shprehjen e fytyrës, diçka sterile dhe histerike dhe e gjitha kjo për të ilustruar në mënyrë dramatike një pallto apo një veshje tjetër. E, pra, ndërkohë që unë  fillova të kem sukses në arredimin e apartamenteve të borgjezisë parioline, isha egzaktësisht kështu. Një fjalë e vetme mund të më definonte, pa përshkrimet e fundit: e ndrydhur. Isha kështu e ndrydhur sepse gati kisha harruar që isha virgjëreshë. Edhe sepse nuk mundesha që të paktën të dalloja një raport midis ndrydhjes dhe suksesit, dhe nuk ka asgjë si suksesi për të harruar çmimin që kemi paguar për t’ja arritur.

Kujdesem për arredimin e apartamentit të një diplomati të ri që jeton vetëm. Më fton për drekë e për darkë, më dërgon lule, më shoqëron në kinema dhe në teatër, më telefonon në të gjitha ditët. Më në fund fejohemi; im at, që ka simpati për të, jep aprovimin; ime më, që e urren sepse i tingëllon borgjez, jo. Martohemi në kishë, ftojmë njëqind persona në drekën e martesës, nisemi për në Greqi. Gjithshka në rregull, me pak fjalë, përveç natës së parë në hotelin e Athinës ku dhëndërri im, pas disa tentativave të kota, bie në gjunjë, më përqafon këmbët duke qarë dhe më rrëfehet se është impotent. Kthehemi në Romë në dy avionë të ndryshëm; ai ende impotent, unë për gjithmonë, siç thuhet, e virgjër.

Martesa ime e dështuar duhet të kish qenë për mua një kambanë alarmi. Do të doja në fakt të kuptoja që isha martuar “posaçërisht” me një impotent, që të mos i jap gjë askujt, për të ngelur e virgjër. Ndërkohë nuk kam kuptuar asgjë edhe pse më kapi një tërbim i trishtë dhe i fshehtë. Kërkoja diçka, nuk isha më shumë e sigurtë në vetvete, e ndjeja se po gaboja jetën time. Më në fund, pasi lodha trurin, m’u duk se e kuptova: gabimi qëndronte në faktin se jetoja egoisten, duke ju kushtuar tërësish vetes sime dhe në ç’ mënyrë pastaj? Për ti ndaluar vetes praktikisht gjithshka. Do të duhej ndërkohë ta lija veten, t’u kushtohesha të tjerëve ose një dashurie tjetër. Mbi gjithshka, virgjiniteti im kishte humbur tashmë, në sytë e mi, kuptimin e tij të pastërtisë, ishte bërë ftohtësi dhe thatësirë. Po, unë duhet të dashurohem për të mos qënë më e virgjër dhe të dua një burrë e t’i kushtohem atij.

Një nga këto mbrëmje zëri i ngjirur dhe i ulët, prej të alkolizuare i nënës sime më thotë në telefon se në paapafingon e saj ka një festë; e përse të mos shkoja, do të argëtohesha dhe do të më bënte edhe mirë, kohët e fundit i kisha lënë përshtypjen të isha e lodhur e nervoze. Po i përgjigjesha se nuk më interesonte të argëtohesha, ndërkohë që i thoshja vetes “është e vërtetë që nuk të intereson?” dhe atëhere pranova.

Festa e nënës sime ishte një mbledhje melankolike e një numri personash të ngjashëm me të: piktorë pa treg, shkrimtarë pa talent, intelektualë pa prestigj, të gjithë ama, sipas nënës sime, të destinuar nesër  për çmime të pashmangëshme. Përballë këtyre njerëzve provova të njëjtën ndjenjë neverie si përpara leckave dhe rrangallave piktoreske të peshkuara nga nëna ime me të cilat kishte arreduar papafingon. Unë isha ndërkohë për njerëzit e suksesit, siç isha për divanët e mëdhenj, për tavolinat masive, për trapezeri të pasura dhe të kushtueshme.

Po kërkoja të falur për t’u larguar kur nëna ime u hodh në qafën e një të porsaardhuri, një i ri me bukuri të jashtëzakonëshme. Nëna ime pra, e prezantoi të porsaardhurin në rreth. Nuk ishte italian por amerikan dhe quhej Roberto që do të thotë Bob. Kur më erdhi radha, nëna ime ma hodhi madje përsipër, duke thënë, me një shkelje syri të djallëzuar, që ishim bërë për njeri tjetrin. Djaloshi u kruspullua para këmbëve të mia, me gotën në dorë, por nuk më foli. Atëhere e pashë; dhe kur erdhi momenti që t’ja hiqja shikimin, siç e do edukata e mirë, vazhdova ta shihja. Zot, sa i bukur ishte! Në mënyrë të pasjellëshme, paturpësisht, me lakmi, jam zhytur të hetoj sytë e mahnitshëm të blertë në të kaltër, të lëngëshëm, hundën fisnike të drejtë e të pastër, gojën e mrekullueshme mospërfillëse e krenare. Më la ta shikoja mirë e mirë, edhe pse në heshtje: duhej të ishte mësuar me këtë. Pastaj, u çua vrik në këmbë dhe, pa më përshëndetur, doli nga papafingua.

Ngela pa lëvizur, më shumë e habitur, se sa e eksituar, ndoshta një minutë apo dy dhe pastaj u lëshova pas tij. Gjëja e parë që pashë, pasi dola në zgjerimin para pallatit, ishte djaloshi i stepur dhe në mëdyshje, midis automobilëve të parkingut. Instiktivisht shkova tek makina ime  dhe jam ulur tek timoni, duke lënë hapur dritaren, siç kisha parë t’ua bënin shumë herë prostitutave, në vendin e tyre të pritjes. Prita pak, djaloshi e kuptoi, erdhi drejt e tek makina, u ul përkrah meje dhe më tha pa u vonuar adresën ku donte ta çoja, pikërish siç bëhet me një shofer taksie.

Nuk lëviza gjersa më spjegoi. Me pak fjalë, ai nuk kish para dhe donte që ta çoja deri tek një bar shumë larg, ku duhej të takonte dikë që ai e quante një “lidhje” d.m.th., siç më spjegoi pa siklet, një shitës droge. Natyrisht, tani duke e çuar, duhej të paguaja edhe drogën. Shprehej në një italishte të pastër, madje me ndonjë fjalë ose modulim romanesk, që tingëllonte e çuditëshme në buzët e tij.

E pranoj, nuk e prisja një propozim të ngjashëm: moraliste siç isha, më dukej se disa gjëra duheshin thënë duke i ardhur rrotull dhe me nënkuptim. Ai atëhere e ka përkthyer heshtjen dhe habinë time si fillimin e një refuzimi, dhe me një zgjidhje të dëshpëruar e të çuditëshme më propozoi një shkëmbim: në se do ta shoqëroja dhe do ti paguaja drogën atij, më pas do të ishte gati të më çdebitonte me një çmim, ta quajmë sentimental. Për të gjithë këtë në fillim mendova: “Pra, iu duka një beqare e uritur për dashuri që më propozoi diçka të tillë të ngjashme?”, por pastaj e kuptova që ishte vetëm padurimi frenetik, spazmatik prej toksikomani. Atëhere, kushedi si,  shpërtheu brënda meje një vendim i egër. Në mënyrë brutale i thashë se do ta bëja atë që dëshironte, por pas dashurisë, jo më përpara. Duhet të kem folur me një padurim akoma më të prerë dhe të dëshpëruar se i tij, sepse më pa vetëm një çast, i habitur, dhe pastaj, si e kuptoi se nuk do ta lija, pohoi me kokë. Zbritëm me shpejtësi nga makina, e mora nga krahu, gati nga frika se më ikte dhe hymë në pallat.

Do ta besonit? Në laborator, kur pasi jemi xhveshur, ju afrova atij që më priste i ulur mbi divan, duke pirë duhan i zhytur në mendime, dhe e paralajmërova: “Shiko, se jam e virgjër”. Ai, në një mënyrë fëminore e të këndëshme më bëri një inskenim. Më duket sikur dëgjoj akoma zërin e tij, që, zemërthyer dhe i dërmuar, protestonte me theksin e tij qesharak anglo-romanesk. Po si? Isha e virgjër? Dhe ja thoshja kështu? Dhe nuk turpërohesha? Dhe përse kisha pritur kaq gjatë? Dhe nuk mendoja se për të do të ishte një mundim i dyfishtë? Dhe, me pak fjalë, pse nuk ja thashë që në makinë, atëhere, nuk do të kishte hypur, do të kishte kërkuar dikë tjetër, etj. etj.

Nuk ju përgjigja fare. Isha shumë e prekur në sedër dhe në të njëjtën kohë, e sigurt tashmë për gjahun tim, sepse ndjeja në zërin e tij më shumë nënshtrim të zemëruar se sa revoltë. Dhe në fakt, pas pas pak, me vrull të sforcuar dhe të shkathët, u hodh sipër meje dhe gjithshka ndodhi shumë më lehtë, më shpejt edhe më me dhëmshuri nga sa e kisha imagjinuar. Pastaj erdhi surpriza  e madhe, e vërteta, e mrekullueshmja e asaj nate të paharrueshme: në vend të kujtoja premtimin tim për ta çuar të takonte “lidhjen”, ja ai fle midis krahëve të mia. Qëndruam kështu disa orë, unë në shpinë dhe ai i përqafuar me mua me kokën mbi gjirin tim. Pastaj jam çliruar pak nga pak dhe shkova të marr një kuvertë me të cilën e mbulova e u shtriva përsëri bri tij. Nisa të reflektoj dhe më në fund e kuptova: Providenca, Zoti,  më dërgonte një burrë që dukej në masën time për moralizmin tim: unë do të duhej ta  shpëtoja nga droga me dashurinë time të madhe. Kisha gjetur, me pak fjalë, dikë që t’i kushtohesha dhe, duke e shpëtuar, do të shpëtoja edhe vetveten.

Nuk po zbuloj të veçantat e dashurisë sonë. Dashuritë janë të gjitha të barabarta dhe kush më lexon mund të imagjinojë tonën duke menduar për një nga të tij. Gjithashtu, mbi dashurinë nuk ka asgjë për të thënë, është një gjë e papërshkrueshme, kur flitet për dashurinë, në realitet flitet për rrethanat anësore që e shoqërojnë. Në rastin tim rrethana quhej drogë. Që do të thotë se probabiliteti ishte se e doja, mbi të gjitha, sepse doja ta shpëtoja, dhe nuk doja ta shpëtoja sepse e doja. Lypset të thuhet se fitorja ime mbi drogën ishte e shpejtë dhe totale. Gjithë aftësia ime dërrmuese, si një ushtri që sulmon armikun në pikën më të dobët në formacionin e vet, u vërsul kundër vesit fatal të këtij djaloshi, përzëmërsisht i urtë dhe dhelpërisht rebel. E arrita fitoren edhe falë një lloj shkathtësie, duke shoqëruar Robertin në profesionin tim të arredueses, duke zëvendësuar drogën me punën. Nuk ishte i mefshët, kishte shije, ishte vetëm përtac, i privuar nga respekti për veten. E emërova sekretarin tim, me një rrogë dhe detyra të sakta. Si gjithmonë,  i bindur me një vullnet të dukshëm në kushtet e tij të reja. Edhe pse isha e vëmendëshme të mos e tregoja, isha e marrë nga gëzimi: më në fund dashuroja dhe isha e dashuruar. Dhe isha e dashuruar nga njëri prej burrave më të bukur që mund të kishte në botë. Pastaj, përnjëherësh, ja dhe katastrofa. Një ditë nuk u paraqit në laborator. Në vend të tij gjeta një pusullë, madje fyese, në të cilën më thoshte se jam tepër borgjeze, që e sëmurën divanet dhe poltronet e mia, që edhe pse nuk jam më virgjëreshë, kam ngelë në mentalitet e tillë. Kështu më braktisi, duke më falënderuar për gjithshka dhe më lutej të mos e kërkoja.

Ngela e tmerruar, e humbur. Pra dështova në momentin që ushqeva iluzionin se ja kisha arritur asaj që kërkoja. Pra kisha besuar se isha e dobishme; dhe përkundrazi nuk munda të isha veçse e dëmëshme. Pra, edhe në dashuri unë tentoja në mënyrë të parezistueshme të mohoja, të ndaloja, të krijoja tabu. Djaloshit, në fakt, qoftë pra nga dashuria, unë i kisha krijuar tabunë e drogës. Por tani, logjikisht, edhe në se për logjikën e çmendur të pasionit, unë duhej të ndryshoja drejtimin e vitalitetit tim. Deri tani kisha frenuar, tani duhej të lejoja, të liroja, të nxitja.

Hypa në papafingo, tek nëna ime. E kisha takuar tek ajo. Me siguri, do ta dinte ku kishte shkuar. Nëna ime po pikturonte një nga kuadrot e saj të tmerrëshme. La pikturën dhe erdhi të më takonte; dhe unë, për një çast, duke parë nga kjo grua e vogël me kominozhe prej kanavace të flliqur nga ngjyrat, me faqet prej molle të kuqe dhe të fishkur, paksa mongoloide, pata ndjeshmërinë e saktë se gjendesha përballë një rivaleje fitimtare dhe të pamëshirëshme. Në çmendurinë time, gati mendova se ndoshta ishte ajo që e largoi prej meje djaloshin. Por nëna ime ma hoqi dyshimin. Djaloshi kishte shkuar të jetonte  në një vilë në fushë me një grua të pasur dhe të pjekur. Ndoshta i ishte kthyer drogës? Kurrë më, mu përgjigj nëna ime me pa të keq, fare drogë, ishte një dashuri e madhe, dashuria e parë e madhe e jetës së tij, pa drogë, as e premtuar, as e ndaluar. Pikërisht këtë dashuri, nuk munda dot të mendoj për atë që ai kishte nevojë dhe me sa duket, unë nuk isha në gjendje t’ja jepja.

Pasioni më këshilloi një vendim ekstrem dhe në kufijtë e krimit. Njihja një mjek që kishte qenë i dashuruar me mua dhe është ende edhe sot. Shkova tek ai, i tregova historinë time, i thashë se ai duhej të më siguronte një shiringë dhe një sasi heroine. Ai më pa me një shprehje njëherësh të dëshpëruar dhe të furishme dhe u tremba për një çast se do të më flakte me forcë jashtë studios së tij, Por përnjëherësh u qetësua dhe me një cinizëm edhe më të madh se timin, më tha se do të më jepte gjithshka që doja, në se për një herë të vetme, bëja dashuri me të. Nuk i thashë as po, ose më mirë ja thashë duke u shtrirë drejt e mbi krevatthin me mushama të bardhë, si për një operacion të rëndësishëm edhe pse të pakëndëshëm. Ditën tjetër mora një paketë ku kishte brënda shiringën dhe shishkat e drogës. E vendosa çdo gjë në çantën time dhe u nisa me makinë në drejtim të Sakrofanos, ku gjendej vila në të cilën djaloshi jetonte sëbashku me rivalen time.

Në mesditë mbërrita. Pikërisht në çastin kur po hyja në rrugën që të çonte tek vila, ja ku u shfaq një makinë, me djaloshin në timon. U zhduk prapa një kthese të rrugës; bëra marshën mbrapa dhe e ndoqa. E kapa lehtë sepse e ngiste ngadalë, si dikush që dëshiron të marrë dikë në ecje e sipër. Kur i jam afruar, i bie borisë dhe ai shpejt shkoi të ndalonte pranë një hendeku. Ndala makinën time përbri me të tijën, dhe pa e përshëndetur, pa i thënë asgjë, por duke e shikuar ngultas në sy, i tregova shiringën. E pashë të zbehet dhe të turbullohet, buza e poshtme filloi t’i dridhej. Pastaj bëri një gjest se ishte dakord dhe u hodh nga makina. Zbrita edhe unë. Por ai vazhdoi nëpër një shteg gardhi dhe pastaj i ra përmes një lëndine me barin e harlisur të majit, që arrinte deri në gju.

Shihej se oferta ime e heshtur kishte zgjuar dashurinë e tij, ose të paktën mizorinë e tij, ose ndoshta, po shihte rrëzimin përfundimtar të moralizmit tim. Sigurisht bëmë dashuri me furi të pazakontë, të zhytur në barin e dëndur e të thellë. Pastaj qëndrova në shpinë, me sytë e kthyer nga qielli i kaltër e i ndritshëm, në të cilin në këtë çast, fluturonin dy zogj, duke ndjekur njeri tjetrin dhe duke ushtruar një zallamahi fluturimesh të gëzuara.

Tani ai qëndronte i ulur përbri dhe, në se doja, mund të shikoja krahun e tij të zhveshur me dorën që prekte venën para se të futej ageja e shiringës. Mbylla sytë dhe pastaj, pas një momenti shumë të gjatë, duke e ndjerë të rrëshqasë tashmë përbri meje, i rihapa dhe e pashë. Qëndronte i shtrirë me qepallat e ulura, shumë i zbehtë, i palëvizshëm, i zhytur me flokët bionde në lëmshin e gjelbër të barit. Mendova me mendjelehtësi se droga e mbushte me qetësi, si vdekja. Pastaj, duke parë se nuk lëvizte, i thirra, e shkunda dhe atëhere e kuptova se kishte vdekur.

   

ΜONOLOGU IM ME SHKAS DIALOGËT E AGIM MATOS

KIÇO PAPA

Duhet të kem qenë gjimnazist në vitin e tretë a të katërt kur e takova për herë të parë. Kisha lexuar në bibliotekën e fshatit tim dy librat e tij që, me sa duket, falë neglizhencës të përgjegjësit të vatrës së kulturës nuk ishin hequr nga raftet. Se duheshin hequr, këtë e mora vesh më vonë. Ashtu siç mora vesh më vonë që, ndërsa unë dija se punonte ne redaksinë e gazetës lokale, e kishin larguar prej andej dhe punonte si disenjator në një ndërmarrje.

Nuk mbaj mend nëse kjo, njohja e parë, kishte "kumbare" apo ishte pjesë komike e entusiazmit tim aventuresk për të njohur një poet dhe për t’i paraqitur shkaravinat e mia poetike të moshës me bindjen qesharake se do t’i pagëzonte poezi dhe mua, poet. Deri atëhere Saranda e kishte të vetmin poet me dy libra. Kishte një libër Niko Kacalidha, të cilin e kisha mësues letërsie dhe me mirënjohje kujtoj përkrahjen e tij dhe nxitjen për të shkruar. Por, mbasi ika nga shkolla ku jipte mësim Nikoja, dhe për një kohë u shkëputëm, une duhet të gjeja një tjetër tempull që  të rrëfehesha. Dhe rast më ideal se poeti i dy librave, nuk kisha.

    Nuk mbaj mend se sa prita ardhjen e tij nën një diell përvëlues qershori a korriku, por më në fund erdhi. Mbante në duar një dosier të vogël brenda të cilit kishte dorëshkrime dhe ndonjë libërth poezish. Me këtë dosier në duar do ta shihja vazhdimisht këndej e tutje.

Pyetjes time në se dinte ku e kishte shtëpinë Agim Mato ju përgjigj me një qetësi çmobilizuese: besoj se po, dhe, me po atë qetësi, duke hapur derën e barakës më ftoi që të hyja.

S'kisha bujtur deri atëhere në mjedise poetësh e aq më pak në mjedise personale siç mund të jetë shtëpia e poetit.

Më vonë dhe, veçanërisht pas viteve '90, harmonia e Universit me Rastësinë më dhanë mundësinë që të vizitoja jo pak rezidenca shkrimtarësh dhe politikanësh të vendit e të huaj. Kam përshtypjen se mekanizmi i kujtesës, herë herë, u anashkalon ligjeve universale të funksionimit të vet, del jashtë standarteve dhe kjo nuk është e njëjtë për të gjitha rastet e për të gjithë njerëzit. Kush e di se nga ç'impulse ndikohen ingranazhet e këtij mekanizmi gjatë procesit të përpunimit, seleksionimit, regjistrimit e ruajtjes së detajeve nga skena e përditshmërisë në jetën e secilit, duke dhënë parësi jo sipas nomenklaturës por sipas emocioneve momentale

Kështu, tek unë, ndërsa ruajti të plot mirënjohjen për mikpritjen nga këto takimet e mëvonshme, pasazhe nga bisedat lloj lloj te shoqëruara me nje gotë konjak apo whisky, në klasifikimin përfundimtar, pa u ndikuar nga luksi e komforti (gjithsesi të merituar), i spostoi këto në rradhët e pasme, duke nxjerrë përpara konturet e një barake gri prej pupuliti
dhe dërrasash të vjetra. Një barakë diskrete, surealiste në absurditetin e vet, reflektim i mendësisë diskrete dhe absurde që zotëronte kohën dhe jetën.

    Hyra dhe, o Zot, kundërshtia në gjithë madhështinë e saj për nga raporti jashtë-brenda. Çdo gjë e sistemuar, e pastër dhe përpikmërisht në vendin e vet. Dhe, libra, shumë
libra, gjithfarelloj librash, një arsernal që m’u duk si miniaturë e bibliotekës së Aleksandrisë së vjetër. Fletë të daktilografuara në një makinë të vogël e të vjetër shkrimi, OLIVETTI, me duket. Fletë formati të prera më dysh për stil a për kursim, nuk e di. Poezite e Agimit, poemat e tij të shqetësura, të dënuara atje, së bashku me Uitmanin e Ricosin e me poetë të tjerë, citonin dhe recitonin njeri tjetrin. Perkthime nga italishtja, gjithmonë në gjysëm formati. Më vonë m’u ngjit dhe mua virusi i gjysëm formatit, akoma dhe sot nuk mundem të përqëndrohem në një fletë të plotë. Atje lexova për herë të parë Romiosinin e Ricosit të përkthyer mjeshterisht prej Agimit, “Grecità” në italisht. Kur, më vonë e lexova në origjinal nuk m’u shtua ndonjë mbresë e re, qe sikur e rilexoja,
 ndaj them përkthim mjeshteror, perfekt. Po kështu Marshi i Oqeanit e shumë të tjera.

Më zihej fryma nga një ndjenjë e paprovuar mrekulluese, lumturuese, ngashëruese. Aq shumë poetë atje brenda, si rezistonte ky njeri, si mund të komunikonte me të tërë njëherësh, ç'dimensione kishte shpirti i tij që duronte një presion të tillë, nje bombardim yjor nga galaktikat e poetëve.
     Për shumë kohë dilja nga shtëpia e tij i trullosur si nga një ndeshje boksi, ku isha pjesë e duelit dhe kisha marrë shumë goditje. Hapat e para i hidhja si somnambul, vetëm trupi lëvizte në rrugë, shpirtin e kisha lënë atje me poetët e panjohur dhe me një poet të afërt, të prekshëm që do të bëhej miku im.

  Një ditë, tek më lexonte duke përkthyer direkt poezi të D'Anunzios dhe të Leopardit, befas heshti, më hodhi një shikim prej babaxhani dhe më tha që këta janë të ndaluar, pa më thënë që dhe ai vet ishte i ndaluar. U tremba, jo për vete po për atë dhe nxitova t’i them që dhe unë...biografia ime... nuk di çfarë dokrrash artikulova për ta mbrojtur ose për ta paralaj-mëruar se ndoshta shoqërimi me mua, ardhja ime në shtëpinë e tij  i krijonte probleme. Eja, dalim nje xhiro, më tha. Nuk besoj se mund të gjendej një kodifikm më i përkorë për të më çliruar nga ajo peshë e rëndë që më torturonte se sa ato katër fjalë.

Me Agimin asnjëherë nuk kemi folur për politikë, në kuptimin e agjitacion-propagandës. Kemi folur ama për poezinë, për përmasat e saj,  për poetët e ndaluar, për letërsinë e "verdhë", aq sa shpesh kam menduar që kjo ja kalon shumë agjitacion-propagandës. Por tani e njihnim mire njeri tjetrin.

Me kalimin e kohes krijova nje varesi të plotë nga Agimi. Një lloj si duhani që deri vonë më sundonte. Qe e paimagjinueshme që të gjendesha ne Sarande dhe të mos
hidhesha me vrap te puna e tij, qoftë dhe për të pirë një kafe në këmbë në një lokal puntorësh aty afër. Kështu, ditë pas dite e vit pas viti, Agimi, nga tutori im, u bë miku im.

Ka qenë redaktori i parë i librit tim para botimit. Ai e daktilografoi, ai më nxiti që t’ja shpija Shtëpisë Botuese, duke më çliruar nga ai lloj inferioriteti që më sundonte. Më parë, pa më pyetur, kishte marrë një poemë timen dhe e kish çuar te gazeta “Drita”. Ma tha këtë mbasi qe kthyer nga Tirana. Një javë më pas, kur poema u botua dhe u prit mirë, më bindi më në fund që ishte rasti, se nuk dihej ç'mund të ndodhte më vonë që ta çoja librin për botim.

   Dyzet vjet tani qe une strehohem në miqësinë e tij. Një miqësi lineare, solide. Edhe sot unë emocionohem njëlloj si para dyzet vjetësh kur e takoj

     Agimi shkruan poezi. Jam munduar shpesh qe te gjej nje tjeter poet që i ngjan Agimit apo Agimi atij. Nuk ja kam arritur. E vetmja gjë që më sillet vërdallë në kokë është një paralelizëm që as vet nuk e di se si dhe se kur nisi të më bëhet bindje, por që kursesi nuk pretendoj që të adaptohet apriori nga miqtë e mi. Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe poezia e Agim Matos. Një pjesë e Kanunit të Lekë Dukagjinit, ose pjesa  që u drejtohet të gjithëve, që u intereson të gjithëve, është e kuptueshme dhe e pranueshme dhe nga malësori më i thjeshtë. Por madhështia e tij, nëse mund ta quajmë madhështi dhe të mos deshifrojmë pjesë të veçanta vetëm, qëndron në interpretimin juridik të kohës dhe tejkohës së vet. Me imtësitë, atje gjendet dhe madhështia sipas meje, mund të merren juristët, interpretuesit kompetentë se kanuni në vetvete përfshin tëresinë e ligjshmërisë dhe jo vetem gjakësine. Doja të thosha që dhe poezia e Agimit është e thjeshtë dhe e pranueshme nga të gjithë, por lum ata që mund të çkodifikojnë ato mesazhe që mishërojnë një kohë të ardhme, tejkohën, përherësinë. Dashuria e Agimit për gjuhën është e tillë që do të duheshin faqe të tëra dhe veçanërisht studiues mirëdashës për ta interpretuar.

Së fundi, do të doja të perifrazoja vargun e nje poeti qe nuk ja mbaj mend emrin. Kam nëpër dhëmbë bukën e miqve të mi, thotë. Aq shumë më tundoi ky varg. Esenca, materja, metafora sublime për miqësinë. Unë po kështu, besoj, dhe ju.