Anton Nikë Berisha (Universiteti i
Kalabrisë)
Veprat që u krijuan dhe rrafshi i
lartë artistik që mbërritën në to disa nga shkrimtarët arbëreshë të shekullit XIX,
sidomos J. De Rada, F. A. Santori e Z. Skiroi (ky krijoi dhe botoi edhe në
shekullin XX), dëshmojnë se ajo ishte kohë kur u përftuan vlera kulmore, jo
vetëm të letërsisë arbëreshe, po dhe gjithëshqiptare. Pikërisht me to u krijua
baza dhe qensia e letërsisë arbëreshe, gjë që u shpreh dukshëm edhe në
zhvillimin e mëtejshëm të saj. Mbi bazën e kësaj tradite shkrimtarët arbëreshë
pasardhës vazhduan ta pasurojnë atë në mënyrën e tyre dhe brenda kohës së tyre.
Nga viti 1923, kur poeti Zef
Skiroi (Giuseppe Schirò) botoi poemën Mino[1],
kushtuar vrasjes tragjike të birit, e deri më 1946 (duke lënë anash botimin e
dytë të shtuar e të përmirësuar të veprës së tij Te dheu i huaj, lënë në dorëshkrim dhe të përgatitur për botim nga
vëllai i tij, Giovanni Schirò, Palermo 1940, dhe të Këthimit, po ashtu lënë në dorëshkrim dhe përgatitur për botim nga
Giuseppe Schirò Jr., Romë 1965), në botën letrare arbëreshe nuk u krijua ndonjë
vepër me vlerë dhe nuk u bë ndonjë botim i rëndësishëm.Kjo zbrazëti u kushtëzua
dhe ndodhi, pos tjerash, për shkak të gjendjes së rëndë që mbretëroi edhe në
Itali në periudhën 1923-1946, gjë që, natyrisht, u shpreh edhe tek arbëreshët
dhe te letërsia e tyre. Në këtë kohë krijuesit arbëreshë gjalluan në kushte
mjaft të vështira; një pjesë e tyre u detyrua të bënte punë të ndryshme për të mbijetuar,
ndërsa një pjesë tjetër mërgoi jashtë Italisë.
Këtë gjendje e shpreh dhe
përmbledhja me poezi Bubuqe t’egra e
Dushko Vetmos (pseudonim i Françesko Solanos përdorur për vepra letrare) nga
Frasnita e Kalabrisë, botuar në Buenos Aires të Argjentinës më 1946, ku ky
arbëresh jetoi për rreth 25 vite.
Vëllimi i përmendur i Dushko
Vetmos, bashkë me poezitë e këtij autori, me poezitë e Lluka Perrones dhe ato
të Vorea Ujkos të botuara në revistën “Shêjzat”[2],
themeluar më 1957 në Romë, janë krijime që përligjin vijimsinë e zhvillimit të
letërsisë së arbëreshëve të Italisë dhe fillet e modernitetit të mirëfilltë të
saj[3].Letërsia
arbëreshe e shekullit të kaluar provon se rëndësia e kohëve, e autorëve dhe e
veprave letrare që i cilëson arti i madh nuk qëndron vetëm në të dhënën se ato
nuk përsëritën ose përsëritën shumë vështirë, po pse krijojnë bazën dhe
rrafshin artistik dhe ndikojnë pashmangshëm në letërsinë që krijohet pas tyre.
Poezia bashkëkohore e arbëreshëve të Italisë e dëshmon këtë dukuri në disa aspekte.
Ç’është e vërteta, shkrimtarët
bashkëkohorë arbëreshë u ballafaquan me dy çështje: me një anë me pamundësinë e
krijimit të atyre veprave e të llojeve që e cilësuan traditën shumë të pasur
paraprake letrare arbëreshe, përkatësisht të zëvendësimit të autorëvet madhorë
si Jeronim De Rada, Françesk Anton Santori, Zef Skiro, ndërsa më anë tjetër, me
domosdonë e krijimit të veprave artistike që do të shenjëzonin botën dhe kohën
e tyre, të dëshmonin mëvetësinë dhe rëndësinë si krijues të artit të fjalës.
Derisa çështja e braktisjes së
përftimit të veprave e të llojeve klasike letrare ishte punë më e lehtë për t’u
përmbushur, e dyta - përftimi i veprave cilësore artistike që do t’u
përballonin kohëve, si dëshmi e qasjes, e shqiptimit dhe e shprehjes poetike të
veçantë dhe të mëvetësishme – kërkonte dije, aftësi dhe përkushtim të madh. Që
t’ia dilnin kësaj, natyrisht, lypsej njohje e mirëfilltë e asaj që ishte
krijuar nga paraardhësit e tyre arbëreshë, po dhe nga krijuesit e letërsive të
tjera. Këtë vetëdije krijuese e dëshmuan disa poetë arbëreshë, veprat e të
cilëve e pasuruan traditën letrare arbëreshe si cilësi dhe si shprehje moderne
poetike.
Cilësia e parë, me çka dallohet
poezia bashkëkohore arbëreshe është konceptimi modern dhe shprehja moderne
poetike, e brumosur me vargje stukturash të lira dhe me ritëm të brendshëm.
Poetët arbëreshë e përftuan poezinë si krijesë, si njësi qensore dhe tërësore
shprehëse poetike dhe kuptimore. Ata iu shmangën krijimit të njësive-poezive që
do të lidheshin e shkriheshin në një tërësi (njësi) më të madhe, në poemë ose
në një lloj (krijesë) të gjatë që brenda një libri shpreh tërësinë, si ngjet me
veprat poetike Këngë të Milosaos,
Skanderbegu i pafan të De Radës, Canzoniere
Albanese, I burgosuri politik të Frangjisk Anton Santorit, Kënka e sprasme e Balës të G. Darës (i
Riu), Rapsodie Albanesi, Mili e Hajdhia,
Te dheu i huaj, Këthimi të Z. Skiroit etj. Vetë e dhëna se poetët
bashkëkohorë arbëreshë nuk e vijuan lavrimin e mëtejshëm të poemës si vepruan
paraardhësit e tyre, dëshmon se ata u detyruan të gjenin e të përdornin mënyra
të mëvetësishme të shqiptimit e të rrëfimit poetik, një gjuhë dhe një sistem të
veçantë të të shprehurit.
Për të krijuar një poezi moderne
dhe bashkëkohore këta poetë u mbështetën, përveç te tradita letrare arbëreshe,[4]
te poezia moderne dhe bashkëkohore italiane, françeze, spanjole dhe
anglo-amerikane, të cilën e lexuan qoftë në origjinal, qoftë nëpërmjet
përkthimeve të shumta në gjuhën italiane, që ishte dhe mbetet gjuha e
shkollimit të tyre.
Frytet e një përcaktimi dhe të një
përkushtimi të tillë krijues vërehen në disa pikë që në përmbledhjen e D.
Vetmos Bubuqe t’egra, të botuar më
1946 në Buenos Aires, e cila me të drejtë merret si nismë (gurthemel) e poezisë
bashkëkohore të arbëreshëve të Italisë, si dhe në poezitë që u botuan në
revistën “Shêjzat” (Pleiadi) të themeluar më 1957 në Romë nga Ernest Koliqi.
Përmbledhja që provon një ngritje
cilësore të poezisë bashkëkohore arbëreshe, po dhe modernitetin e saj të
mirëfilltë, është Lule shkëmbi e
Lluka Perrones, botuar më 1969 në Kastrovillari të Kalabrisë. Këtë e plotësojnë
pastaj veprat e Vorea Ujkos (pseudonim i Domeniko Bellicit), të Dushko Vetmos,
të Lluka Perrones, të Enca Skutarit, të Pietro Napoletanos, të Zef Skiro Di
Maxhos, të Vinçenc Belmontes, të Zef Skiro Di Modikas, të Zef Kakocës, të Mario
Bellicit etj. Me veprat e tyre u pasurua poezia arbëreshe, po në të njëjtën
kohë dhe ajo gjithëshqiptare.
Poetët bashkëkohorë arbëreshë,
secili në mënyrën e vet, krijuan një poezi që shpreh botën e brendshme:
ndjesitë, pakënaqësitë, shqetësimet, brengat e tyre, po në të njëjtën kohë edhe
fatkeqësitë dhe tragjikat e arbëreshëve në rrjedhë të gjallimit. Si krijesë e
vetjeve (individëve) të caktuar, ajo shenjëzon dhe gjakon njësimin shpirtror e
etnik dhe qëndresën në kohë. Pra, është kërkim dhe njëkohësisht përftim i
identitetit, shprehje e të qenunit dhe e qensisë së botës arbëreshe, e
domosdosë së pasurimit të saj, po në të njëjtën kohë është gjakim thellsor për
vetënjohje dhe njohje të botës që ata i përkasin, po dhe njohje e njeriut dhe e
botës së tij në përgjithësi. Në të vërtetë, kjo poezi paraqet një mozaik të
gjerë e të pasur tematik. Poetët bënë objekt trajtimi artistik një varg
dukurish të botës dhe të shpirtit arbëresh, qoftë krenarinë, qëndresën, nderin,
besën, trimërinë, flijimin, veprimin e lirë dhe lirinë, qoftë brengat, vuajtjet
dhe fatkeqësitë që e cilësuan jetën e tyre, pastaj atdheun e të Parëve,
ëndrrën, absurdin e jetës si dhe çështje të fatit e të botës së njeriut si
qenie. Pra motivet e kësaj poezie janë të ndryshme e të shumta, siç janë të
nduarduarta mënyrat e shtjellimit të teksteve e të të shprehurit poetik.
Frymëzim kryesor i poetëve
bashkëkohorë arbëreshë janë njëmendësia (realiteti) konkrete arbëreshe dhe
njëmendësia e kaluar, historike, gjë që i cilëson edhe veprat e paraardhësve të
tyre. Këto dy njëmendësi, qasur e vështruar nga rrafshe e pika të ndryshme,
njësohen në botën subjektive të poetëvet dhe krijojnë një realitet më vete, që
jetsohet (materializohet) para së gjithash nëpërmjet strukturave të ndryshme
gjuhësore dhe mesazheve poetike.
Njëmendësia subjektive që krijohet
në qenien e poetëve dhe në përfytyrimet e tyre është rrjedhojë e asaj që e
cilësoi dhe e cilëson gjallimin e përditshëm të arbëreshëve të Italisë:
gëzimet, shqetësimet, vuajtjet dhe pësimet, që njëherit ndërlidhen edhe me vetë
krijuesit. Bota e brendshme e poetëve frymon dhe gjallon zakonisht në
marrëdhënie të ngushtë me botën e njerëzve të tyre; e para ndikon dhe e drejton
në shumë pikë të dytën (të poetëve), e dyta gjakon ta kuptojë, ta përvehtësojë,
ta shprehë dhe të njësohet sa më shumë me të parën.
Gjërat që, të themi lirshëm, hyjnë
në shpirtin e tyre, i nënshtrohen “rregullave” të brendshme dhe marrin
veçantitë e ndjeshmërive dhe të ngjyrimeve subjektive përkatëse. Duke hyrë si
kuptime, si mbresa, si refleksione të gjallimit konkret (arbëresh ose në
përgjithësi njerëzor) në qenien e poetëve, ato subjektivizohen në forma dhe në
përmasa të ndryshme dhe si të tilla shprehen përmes teksteve dhe mesazheve
poetike - artit të fjalës. Ngushtë lidhur me këtë Ungareti thotë: “Poezia - është bota, njerëzimi - jeta e
vetvetes - të lulëzuara në fjalë”. Receptimi dhe të shprehurit e këtillë të
dukurive dhe të përbërësve të botës arbëreshe nga ana e poetëve bën që ajo botë
në veprat e tyre të dalë më e pasur dhe më me vlerë.
Në poezi dhe nëpërmjet krijimit të
saj poetët arbëreshë gjetën qensinë e së vërtetës, të gjallimit e të veprimit.
Nëpërmjet saj ata shprehën qëndresën e pazakonshme të arbëreshëve përballë
stuhive e të papriturave, ngadhnjimin mbi realitetin e rëndë dhe mbi
fatkeqësitë dhe përftuan (përmes ëndërrimit dhe projeksioneve të synimeve të
tyre) realitetin shpirtror, formë e qensishme e jetesës. Ajo, e frymëzuar nga
dufi dhe era e dheut dhe e gjakut të tyre, i mbajti dhe u dha fuqi për
vijimsinë e gjallimit e të veprimit.
Bota arbëreshe në këtë poezi
shqiptohet në rrafshin sinkronik dhe diakronik. Çdo gjë që poetët bënë objekt
trajtimi artistik niset dhe e ka bazën në botën arbëreshe, ose nëpërmjet
qensisë së saj, vështrohen e përcaktohen edhe dukuritë e tjera, si janë
tragjika e njeriut, ballafaqimi jetë-vdekje dhe e keqja që mbretëron brenda
njeriut si qenie. Poezia e tyre është gërshetim i gëzimit dhe i hidhërimit, i
kënaqësisë dhe i dëshprimit, i dritës dhe i errsirës, i qetësisë dhe i stuhisë,
po edhe i dramës dhe i tragjikës së shumfishtë arbëreshe. Ajo është, si do të
shprehet poeti V. Ujko, heshtje plot
pëshpëritje, ose t’ëmblin mister / që
përhap mallëngjim, është vuajtje që ngadhnjen mbi dhimbjet, mbi pësimet, që
e cilësuan jetën arbëreshe; është njësim me botën e përditshme, po njëherit
edhe me të kaluarën, me mitin, me ëndrrën dhe me përfytyrimin, pa të cilat jeta
do të ishte e zhveshur.
Vjershat e
mia
kujtim i
lagët në gjak
i
mbështjellë me ëndërr,
çast i
shndritur nga dielli.
(V. Ujko, Vjershat e mia)
Në poezinë bashkëkohore arbëreshe
mbipeshon vuajtja, drama dhe pësimet. Thënë metaforikisht, kjo poezi është
gërmim në dhimbjen dhe në tragjikën e arbëreshëve, fillet e së cilës kapën nga
çasti i largimit të tyre prej Atdheut për të vazhduar deri te dukuritë që i
përkasin kohës sonë. Ngjet kështu për arsye se poetët këto i ndiejnë më thellë,
ua trazojnë më shumë shpirtin dhe pikërisht nëpërmjet tyre depërtojnë në të
fshehtat e botës e të njerëzve të tyre; dalin më të mëvetësishëm si krijues dhe
mbërrijnë të njësohen më shumë me atë botë dhe, përmes artit, t’ia zbulojnë atë
më plotnisht vetvetes dhe të tjerëve.
Dhimbjen dhe tragjikën këta poetë
e shprehin nëpërmjet dy formave kryesore: konkrete dhe shpirtrore. E para është
pasojë e jetës së përditshme, e vështirësive dhe e të papriturave të saj; e
rrezikut të asimilimit dhe të zhdukjes së botës arbëreshe, po dhe e vetë fatit
të mjerë të njeriut në përgjithësi. E dyta është rrjedhojë e vuajtjeve
shpirtrore, e pamundësisë të bëjnë një jetë më të pasur kulturore e shpirtrore,
pasojë e mungesës së lidhjeve dhe e komunikimit me atdheun dhe me kulturën që i
përkasin, e shkollimit në gjuhën amtare e të tjera. Kjo mënyrë e shqiptimit
poetik mbipeshon për arsye se, siç thekson Franc Kafka, “Përcaktuese është vetëm vuajtja, mundimi”. Pra, veprat e poetëve
janë fryt i pakënaqsisë dhe i shqetsimit. Me fjalë të tjera, “Për artistin arti është vuajtje përmes të
cilës ai lirohet për t’i përballuar një vuajtjeje të re” (F. Kafka).
Meqenëse artisti, pra dhe poeti, mendon në mënyrë të veçantë dhe thellsisht për
botën e njeriut dhe për fatin e tij dhe e shpreh (ose duhet ta shprehë)
ndërgjegjen para së gjithash të njerëzve të cilëve u përket dhe me të cilën e
ndan fatin e vet dhe të veprës së vet, ai i ndien më tepër brengat dhe
fatkeqësitë e tyre, prandaj (siç thotë. M. Kuteli, duke bërë fjalë për poezinë
e L. Poradecit) “Muzukaliteti ose
plasticiteti i një vepre është pasqyra e sulmit të brendëshmë, e sulmit
shpirtëror të poetit e shprehur përmjet fjalëve të thurrura
‘sërë-sërë-e-varg-varg’, të harmonizuara me përmbajtjen, me kuptimin e veprës”.[5]
Një mënyrë e këtillë e perceptimit
dhe e shqiptimit zbatohet nga autorët në forma të ndryshme e të shumta. Këtu po
përmendim poezinë e V. Ujkos, Unë kam
shkuar[6],
ku autori nuk jep tablo të katundit e të jetës së njerëzve në të, të bukurive
të natyrës ose ndonjë çast hareje apo prehje shpirtrore, që mund të shkaktojë
natyra dhe gjallimi në të, po si e ndien ai gjendjen e katundit të mbetur thuaja
pa njerëz, me shtëpitë pa emër e me rrugë të heshtura; si shprehet në shpirtin
e tij ky tmerr i patregueshëm tërësisht me fjalë, po i mundshëm të kuptohet nga
struktura gjuhësore poetike dhe nga nënteksti që krijohet prej saj. Ujko nuk
ofshan, as nuk klith, as nuk akuzon, as nuk jep shpjegime. Ai shqipton atë që e
ndien në thellsinë e shpirtit dhe që është tronditëse për të, po që mund të
jetë e tillë edhe për atë që do ta lexojë: shkon në katund të ngarkojë trishtimin (si mund të ngarkohet trishtimi?!), në një
gjendje kur koha (meqë katundi ngjan në diçka të pa shpirt, të vdekur) ka
mbetur pa të nesërmen (e si koha mund të mbesë pa të nesërmen!), gjë që
shenjëzon se katundi ka mbetur pa njerëz, pa të rinj. E pazakonshmja nuk
shprehet vetëm përmes kësaj që përmendëm, po dhe përmes kulmeve lundruese të
shtëpive (që të braktisura nga gjindja i pret rrënimi më i shpejtë), lisave
krahë skeleti dhe dhenve eshtrash të zgropsuara.
Unë kam
shkuar në një fshat
se të
ngarkoja trishtimin
e rrugëve me
qetësi plot
dhe të
shëpive pa emër.
Zbritte
mjegulla nga kodrat
e bashkohej
me tymin
e kulmeve
lundruese.
E tufa
zogjësh
iknin ndaj
bregut t'detit.
Burrat
mjekërzes
pushonin të
pshtjellur n'mallota
e po koha
kish qëndruar
pa të
nesërme.
Në pamje të
patundur
lisat krahë skeleti
e dhentë
eshtra t'zgropsuar.
(V. Ujko, Unë kam shkuar)
Kjo strategji e rrëfimit poetik
përligjet po ashtu në poezinë Drekova
bresher e thëngjij vlushi, ku nëpërmjet veçantisë së të shprehurit modern,
janë krijuar rrafshe të ndryshme kontrastesh e tablosh të veçanta. Poeti
Perrone me një anë drekon (bashkë me të varfërin) breshër e thengjij dhe (në
vend të ujit) pi avullin e burimit, ndërsa më anë tjetër, qerrrja e fluturave
del si shpëtimtare nga gozhdat që lëvizin në ajër. Ballafaqimi shkon e bëhet
edhe më i pazakonshëm: bariu ndez cigaren në llampën e qyqes, duke ndukur vezë
si i dehuri verën, ndërsa shpirti është si dy pika uji i bërë baltë. Këtë imazh
të pazakonshëm e mbyll metaforika për kërmillin, që me lëvozhgën e shkrirë bën
piktura abstrakte në fletët e lakrave; një poezi që shpreh sa një gjendje të
rëndë të jetës së njeriut, po aq edhe absurdin e saj.
Drekova
breshër e thëngjij vlushi bashk me vobekun,
pimi avullin
e burimit tek gardhi i myshkët
me një petal
lulëkuqje.
Qerrja e
fluturavet na shpetoi nga gozhdat
që lëviznin
në ajërin.
Bariu
dheznej cikarrin me llampën e qyqës
e fryhej gaz
tek praku i derës
ture ndukur
vezë si i dehuri verën.
Shpirti ynë
si dy pika ujë
bëri një
lucë ku na përthyhej tutjea,
i vetmi lëm
i ndriçem,
për të
helqmi çqetësimin tonë
njera kur të
teret liqeni.
Kërmilli losnej stanjin në avullin
e argomës
e pikturonej
kadre astrakte
ndër fletat
e lakravet.
(Ll. Perrone, Drekova breshër e
thëngjij vlushi)
Shqetsimi, vetmia, dëshprimi,
dhimbja, pikëllimi, dramat dhe pësimet, që e cilësojnë jetën dhe veprimin e
përditshëm, poetët i shprehin nëpërmjet simboleve të ndryshme, sidomos territ,
erës, lotit, pagjumësisë, mjegulles, gjëmbave, lisit të thatë, shërtimes,
thengjillit të pashuar, lumit pa ujë, nuses pa keze, brumbullit të zi,
gjarprit, zogut pa pendla etj. Këto ata i shqiptojnë, qoftë si dukuri që e
cilësojnë jetën e përditshme të tjetrit, qoftë edhe të atyre vetë: Unë kam bjerrë hijen time; gjuha ndë gojet
më u bë guri / e piva thartinë e durimit; Vetëm ti e di / o Zot, sa driza / gilmonjen lkurën time. Jo rrallë
del se ata në jetë kërkuan një lule e gjetën një gjemb, kërkuan një qingj e
gjetën një ujk ose Kërkonja një zog / e
gjeta një gjarpër. Pra, ashpërsia e jetës është e madhe,e shumfishtë.
Era më spurrunxis
ndëpër jetë
si një
filith
kashtë
e birem ndër
llargat
çë e liga
farmakos.
(E. Skutari, Si një filth kashte)
Shpesh poetët gërshetojnë imazhe
të pazakonshme e tronditëse të përditshmërisë si ndodh në poezinë Zgjohet gdhira. Madhështia e shprehjes
dhe e tablove shprehet përmes simbolikës së flakës si vullkan dhe nga pasqyrat
ninëzore, prej nga lind gëdhira e stolisur me kaltërinë e detit dhe me yj si
dhe nga lumi që mbyt shërtimat e natës në det dhe kreh flokët e shprishur në
pasqyra floriri. Gjithë kjo ndërthuret me pasqyrën, mjet që na dërgon me botën
e pazakonshme të magjisë e të mitit. Edhe pse fitohet përshtypja se autori
mbetet në rrafshin abstrakt, nga qenësia e kumteve poetike del e kundërta.
Përmasa e kuptimësisë së mesazhit poetik është e qartë: puna e vështirë e
punëtorit, i cili gjakon të mbijetojë me djersën e vet, po shpesh zhgënjehet.
Gjendje sa e rëndë po aq e veçantë shpirtërore; flaka e detit të Sybarit
shpërndërrohet me flakën e punëtorit: krahu i thatë rrëmben një dorë flakë për
t’i terë lotët; të cilët i ter me flakë të shpirtit dhe e “qetëson” fytyrën e
rrudhur, shenjë e jetesës së rëndë.
Një arren deti në bërrulin e
Sybarit
shkrehen
flaka si vullkan.
Nga
pashqyret ninëzór zgjohet gdhira
e stoliset
më një cohë të kaltërtë
e qindisur
me yjzë.
Lumi mbyten
në det shertimet e natës
e krehen
leshët e shpjeksur në pasqyret floriri.
Puntori
ngjaten krahun e thatë,
rrëmben një
dorë flakë
e teren
lotët që i shuajnë gazin
në volinë e
dhilpur.
(Ll. Perrone, Zgjohet gdhira)
Duke shqiptuar dhe njësuar të
tashmen dhe të kaluarën, duke shprehur gëzimet dhe fatkeqësitë e botës
konkrete, imagjinative dhe mitike, poetët arbëreshë në të vërtetë i shprehin
dhe i vështrojnë çështjet në rrjedhën diakronike, pra flasin me shumësinë e
zërave (Më arrijnë zëre / nga të gjitha
anët / e unë u shtoj zërin tim), me të ashtuquajtura pamje fillestare,
përkatësisht me figura mitike që ngërthejnë një simbolikë shumësore dhe
mundësojnë afrimin e kohëve, të gjeneratave, të dukurive. Me këtë mënyrë ata
vënë në spikamë përmbledhtas mesazhet e kohëve të ndryshme, përkatësisht
përvojat e panumërta dhe tipike të breznive.
Kështu
përgjumshëm e vetmitar
më vijnë
para sysh
lëvizjet e
fëminisë
dhe fytyra
fatkeqe e Garantinës.
Dhe arrijnë
nga largsija e hijevet
troku i
kalit të Konstantinit
që qaset me
shpatulla vdekjeje.
Dhe një
jehomë arbreshe
depërton
ajrin e zëmrën
e ngjitet
përpjetë si mister
me flatrat e
veta të lehta
e rrokë
kacavarset e murit,
rrokë
heshtjen,
rrokë gjakun
tim.
Ujko, Moment arbresh)
Jetën e rëndë poetët nuk e
shprehin nëpërmjet kumteve të zakonshme, po nëpërmjet një strukture tekstore të
përftuar me shkathtësi dhe mjeshtri dhe një gjuhe të pasur poetike - të fjalëve
që përmbajnë një simbolikë dhe metaforikë shumësore, siç ngjet në poezinë Qajnë guret e prehët. Në perceptimin e
poetit nuk qajnë vetëm njerëzit, po edhe gurët; lulja zhvesh petalet në
pluhurin e djegur, ndërsa njeriu bisedon me rrjetën e mërimangës, e cila është
e varur në dhëmbëzit e dritës si lehtësim udhëtimi, që kryesisht ka kuptimin e
gjallimit konkret.
Ndër udhet
qajnë guret e prehët.
Lulëkuqja
zvishën petalit në pluhurin e djegur.
Udhëtari në
qetësinë bisedon me penjëra merimagashë
të vjerrur
ndër rrëmbazit e dritës,
shtërrngon
në dorë një lile dielli
që i
lehtëson udhëtimin
e i prier
kurrizin valavet e motit të thadruara te shkëmbi.
(Ll. Perrone, Qajnë guret e
prehët)
Poezia bashkëkohore arbëreshe nuk
është vetëm shqiptim artistik i botës dhe i shpirtit arbëresh, po shpesh herë
edhe kritikë e ashpër. Veprohet në këtë mënyrë për arsye të domosdosë së vetdijësimit
të njerëzve për ruajtjen e botës së tyre e të thesarit të trashëguar shpirtëror
dhe etnik. Këputja e vazhdimësisë së përdorimit të gjuhës, të dokeve, të
zakoneve dhe të virtyteve të paraardhësve të tyre, do të shpejtonte dhe
shkaktonte asimilimin më të shpejtë e natyrisht edhe zhdukjen. Presioni në
ndërgjegjen e poetëve për vetëdijesim individual dhe kolektiv për ruajtjen e
identitetit arbëresh, para se të ngryset e të ndodhë mbyllja në institucionin e
“Kujteses” (siç shprehet Zef Skiro Di
Maxho), është i madh dhe i vijueshëm. Sidomos duhet të ruhet gjuha. Nëse ndodh
që ata ta humbin edhe këtë përbërës të qensishëm etnik, atëherë për ta do të
flitet në të kaluarën. Për këtë arsye mesazhi i poetit bëhet sa i
drejtpërdrejtë, po aq edhe dramatik.
Mëma arbëreshe
ardhur
nga qytëti për pushime
hedh papandehur
mbi qetësinë fjalë
lëtire të mbaj
foshnjën që iken te vapa (...)
Edhe macet kanë frikë
se mos ndodhen në dhé të huaj.
(Z. Skiro Di
Maxho, Kapica e ndryshku)
Kritika nuk përqëndrohet vetëm në
botën arbëreshe po herë-herë merr një përmasë të gjerë, gjithënjerëzore. Veprimet e pamatura të njeriut, që
dëshmojnë zvetënimin, vafërimin dhe shprishjen e tij shpirtërore, i shqetësojnë
poetët. Si e tillë jeta ka humbur vlerën e njëmendët siç ka humbur natyrshmërinë
edhe vetë akti i vdekjes - që mbyll jetën konkrete. Këtë qëndrim të njeriut e
përligjin luftrat që bëhen në pjesë të ndryshme të botës, vrasjet, e keqja që
njeriu thuaja çdo ditë i sjell vetes dhe të tjerëve. Brenda këtij vetërrënimi poeti,
V. Ujko, veçon automjetet, të cilat atij i janë bërë obsesion i vazhdueshëm i
përsiatjeve. Gazrat që lëshojnë ato, duke ndotur ajrin dhe “vrasjet” që bëjnë
ato duke marrë me qindra jeta të njerëzve nëpër rrugë, provojnë, sipas tij, të
keqen, pësimet që njeriu ia sjellë vetes. Dukuria ka marrë atë përmasë sa, si
thotë poeti, sorrat “kanë marrë sëmurjen
e njeriut”. Kjo e bën atë të klithë thuaja papërmbajtshëm: Ju lutem ta mbroni vdekjen. Nëse njeriu
s’qanë kokën për jetën e vet, për marrëdhëniet me njerëzit, atëherë së paku
duhet ta mbrojë vdekjen e natyrshme, atë akt që duhet të ngjasë e të përmbyllet
jashtë dhunimeve të dorës e të mendjes së tij. Pamjet e tilla të përftuara nga
poeti janë sa rrënqethëse aq sugjestive e artistikisht të papërsëritshme.
Gjatë urës
s'autorrugës
grumbull
sorrash të patundura
midis
vrullit të makinave.
Janë shumë
të lodhura
e s'duan të
fluturojnë më
në erë të
rralluar.
Kanë marrë
sëmurjen e njeriut
dhe presin
të përulura
shortën
fatale.
Nuk ka më
rrëqethje
edhe vdekja
e humbi misterin.
Ju lutem ta
mbroni vdekjen.
(V. Ujko,
Situatë e dytë)
Për të shqiptuar sa më plotnisht
botën arbëreshe, poetët i kthehen të kaluarës dhe përjetësojnë artistikisht
dukuri, ngjarje, personalitete dhe shenja që kanë pasur e kanë një rëndësi të
shumfishtë për ta dhe që ndërlidhën me botën shqiptare në përgjithësi: Arbëria
- Shqipëria, Kruja, Shkodra, Vlora, Tirana, Prishtina, Ulqini, Gjakova, pastaj
Gjergj Kastrioti - Skanderbegu, Jeronim De Rada, Gjergj Fishta, Gjergj Pllumbi
etj.
Qyteti i Krujës - Dielli i lavdisë- dhe Skanderbegu - Shkëmb me flatra dhe E shpat’ e jot’ e pamundshme / shëndritë
përmbrenda meje - kanë shërbyer e shërbejnë si ushqim i përhershëm
shpirtëror i arbëreshëvet: e këtë mësim
unë e thith / nga mijëvjeçarët e patundshëm”. Kryetrimi Skanderbeg, i cili
si dhe atdheu i të Parëve tek arbëreshët ka marrë përmasë mitike, është i
gjallë në përfytyrimin e tyre, në këngët, në mallkimet, në dredhjen e valleve,
në jehonën e djepave, në shërtimet e të mërguarëve, në gjakun e luftëtarëve,
ndërsa Kruja simbolizon krenarinë e atdheut të të Parëve, dashurinë, domosdonë
për flijim, për qëndresë dhe për njësim etnik, kombëtar.
Kruja, zemra
ime,
ajo ec në
mua.
Kruja është
e kaluara
po që e gjej
në prag të derës,
era e
agimit,
ylli polar
që udhëheq
fisin tim,
dashuri e
gjatë
që askund
s’më tradhton.
Ujko, Ora e historisë)
Pikërisht në poezi e nëpërmjet saj
Ujko gjeti fillin e jetës dhe të së vërtetës (si ngjet edhe në një poezi të
Martin Camajt me titull “Fill i gjetun”); poezia-kënga ishte ajo që e mbajti
dhe i dha fuqi gjallimi atij (poetit) dhe arbëreshëve; ishte dufi dhe era e
tokës që e ushqyen këngën dhe gjakun dhe kushtëzuan mbijetesën nëpër shekuj,
përballë edhe një jete e kulture të pasur e me forcë ndikuese, siç është ajo
italiane.
Sot jetës
sime
një shije i
gjeta
e duke i
rënë lahutës
një premtim
të vjetër
një kusht
bese unë mbaroj.
Sot unë jam
i lumtur
se dhimbja
dhe e keqja
mua s’më
kanë shndërruar
e mjafton
vetëm kjo orë,
kjo aromë e
ngrohtë toke
që ma
pushton trupin
e më bëhet
në zemër
gjak edhe
këngë.
(E gjeta fillin)
Nëpërmjet këngës poeti shpreh
qëndresën e pazakonshme përballë stuhive e të papriturave të njerëzve të tij
nëpër kohë. Ata në kushte tejet të vështira, ngadhënjyen mbi realitetin e
rëndë, duke krijuar me anë të vepri-meve konkrete (edhe përmes ëndërrimit e
projeksionit të synimit të tyre të pashuar për të gjalluar) realitetin
shpirtëror, formë e qenësishme e qëndresës dhe e mbijetimit të njeriut.
Shekujt kanë
kaluar
nën qiej të
flakët
kanë kaluar
shekuj
nën akullin
e voresë
e ti i
barabartë
si një tokë
që pret.
Ke gjetur
këngët
përtej jetës
së ditëve
ke gjetur
malet
ku shkëlqei
lumëria
ke gjetur
vallet
ku ndrit
trimëria
dhe vazhdon
tue mbyllur
në sy
ëndrra të
mëdha.
(Këngë arbëreshe VIII)
Në disa poezi përmasa mitike e
vendlindjes së të Parëvet dhe e atdheut zhveshet deri në skajshmëri. Kështu,
njëmendësia e rëndë e përditshmërisë së Shqipërisë nën sundimin komunist, ku u
ushtrua dhunë mbi njerëzit dhe ku mungoi liria e mendimit dhe e veprimit, i
bëri poetët arbëreshë të shprehin papajtueshmërinë dhe pezmin e tyre. Kjo del
haptazi në disa poezi të Ll. Perrones dhe në dy poezi të fillimit të V. Ujko.
Është përsëri deti (simbol i përdorur shpesh nga krijuesit arbëreshë) që poetit
ia sjell jehonën e pikëllimit të Arbërisë, atdheut të të Parëvet të tij nën
sundimin komunist, gjë që e bën të vuajë pafund.
Nga deti
si lutësí e
lehtë,
valazit më
sjellin
pikëllimin e
Arbërisë,
shpresën e
vllazërisë.
Shkrehet
nj’yll
e unë
shertonj.
(Ll. Perrone, Buzë detit)
Vuajtja dhe shqetësimi i poetëve
për gjendjen e rëndë në Shqipëri, marrin ndonjëherë përmasa të mëdha. Kështu,
robëria e saj shprehet, pos tjerash, nëpërmjet maleve që nxijnë, reve të zeza
që mbulojnë qiellin si dhe Sytë lot gjaku
më pikojnë / e zogjtë mbë lip këndojnë (Lluka Perrone, “Dielli s’llambarisen”),
ose kur në emër të Skandërbeut, të mëmave, të motrave, të vëllezërve dhe të
trimave poeti i bën lutje Zotit që t’ia sjellë lirinë Shqipërisë - Bijes më të bukur, / Bijes së paralindur /
n’kopshtije t’shpirtit t’onë (V. Ujko, “Scanderbegu”).
Një përmasë e rëndësishme e kësaj
poezie është qasja dhe shqiptimi i shpeshtë i ëndrrës, që nënkupton
papajtueshmërinë dhe kundërshtimin e poetëve arbëreshë me njëmendësinë
jetësore. Ëndrra në qenësi është mohim i njëmendësisë. Kjo ngjet për arsye se
në jetë njeriu vuan dhe pëson, veprimet e tij janë të kufizuara, në të shumtën
e rasteve dëshirat mbesin vetëm si të tilla. Në të kundërtën, në ëndërr dhe në
njëmendësinë e përftuar nga imagjinata krijuese, çdo gjë bëhet dhe është e
mundur, përmbushet çdo dëshirë e synim.
E ëmbla
bukurí e ëndrrës
edhe ndë
ligësitë
më çelën me
shpresë
jetën e
pikëlluar
ktu te zalli
i shkumëzuar
(Ll. Perrone, Zemra dëgjon)
ose
Mos kërko zalinë
e luleve të
bjerrura.
Vetëm gazi i shpirtit
llambaris
mbi ëndrra t’kputura.
(V. Ujko, Ngushllime)
Poetët arbëreshë bënë objekt
trajtimi edhe dashurinë, që shprehet herë si ndjenjë, herë si qëndrim ndaj
tjetrit ose ndaj dukurive të ndryshme. Pra, ajo është gjakim edhe i jetës, edhe
dashuror (në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë të fjalës), edhe poetik, edhe i
bukurisë. Ndonjëherë ajo përshkohet nga një përmasë biblike, që shkrihet
mjeshtërisht në konceptin e tyre poetik. Ta duash dikë me të vërtetë, domethënë
ta duash vetveten. Ai që ka dashuri të njëmendët për vetveten e për veprimet që
bën në jetë, ai ka të gjithë përbërësit që ta dojë ashtu edhe tjetrin ose ta
kuptojë më plotësisht dhe ta nxisë këtë ndjenjë tek tjetri. Koncepti i
dashurisë së tillë është ai i dashurisë ndaj Zotit. Dashuria hyjnore ngërthen
në vete sa një gjerësi aq edhe një thellësi kuptimi dhe ai që ia del të
depërtojë në thelbin e saj, do ta kuptojë më mirë jetën, njeriun dhe fatin e
tij.
Bazë kryesore e shqiptimit të
dashurisë është gruaja ose vasha arbëreshe, por kuptimësia e saj ndërlidhet
edhe me kënaqësinë, me të bukurën dhe me të madhërishmen.
Ndë të shoh
e stolisur, ti më duke
Afërdita që
ngrohin gjithë zëmrat
me atë zjarr
që jetën e bukuron
kute mbjellë
paqe kudo,
o bukuri
arbëreshe,
lule që u
tejmbjelle
ka e bukura
Arbëri
te këta
vende t'Italisë.
Del Gaudio, O bukuri arbëreshe)
Vasha arbëresheka një bukuri të
jashtëzakonshme; në flokët e saj fitojnë dritë, pra pëndritën e ndizen dielli
dhe hëna. Së këndejmi, poeti nuk e krahason arbëreshen e bukur me manushaqen,
lule që cilësohet si ndera e lulsisë, po bën të kundërtën: manushaqen e
krahason me bukurinë e arbëreshes - Nën
qiellin e thjellët / të kalthëruar / si vashë arbëreshe / më jé e kulluar.
Ndonjëherë vasha perceptohet e shprehet si qenie në përgjithësi - simbolikë e
bukurisë dhe e fshehtësisë së bukurisë (gjërat që s’janë), edhe si burim
frymëzimi, edhe si dhembje, po edhe si mrekulli ku ninëzohet qielli.
Rri
gjithmonë kështù:
lule që s'u
çel,
fërshëllimë
bilbili,
burim uji të
freskët,
me veshjen
tënde manushaqje
te ku
ninëzohet qielli,
mrekulli e
varur
në rruzhén
mizore të ditvet.
(V. Ujko, Sonatë e parë)
Në poezinë bashkëkohore arbëreshe
trajtohen edhe një varg çështjesh të ndryshme si vetmia, mërgimi i brendshëm
dhe mërgimi i jashtëm, aspekte të vetërrënimit arbëresh dhe shqiptar, bota
hyjnore, vdekja etj. Pos kësaj, në këtë poezi shprehen qartazi ndjenjat e
thella njerëzore, të mirësisë e të sinqeritetit, të flijimit për të mirën e
njeriut kudo qoftë ai. Ky ndjenjësim nuk mbetet vetëm brenda botës njerëzore,
po shtrihet shumë më gjerë.
U të lutenj,
o Zot,
pir lisin pa
rrënjë
pir lumin pa
uj
pir qingjin
pa jëmë
pir fjalën
time pa gojë.
(E. Skutari, U të lutenj, o Zot)
Arti letrar arbëresh, e brenda tij
dhe poezia, është krijesë nëpërmjet së cilës poetët gjakojnë njohjen dhe
zbulimin e së vërtetës brenda vetvetes dhe tek tjetri; është përftesë ku
shpërndërrohen e njësohen nuancimet e mendimeve, të tingëllimeve e të ritmit të
shprehur nëpërmjet gjuhës, përkatësisht ballafaqimit të fjalëve e të kuptimeve
të tyre; është shqiptim i brendsisë shpirtrore përballë realitetit, përballë të
pamundshmes që bëhet e mundshme dhe të mundshmes që gjakon të shndërrohet në të
pamundshmen, është kërkim i njësimit me qenësinë e të qenunit dhe me qenësinë e
së vërtetës; është përftesë (krijesë) që lind nga fuqia shpirtërore e krijuesit
dhe nevoja për ta shprehur botën e brendshme, vetveten, dhe për të shprehur atë
që e cilëson qenien njerëzore, domethënë, thelbin e gjallimit, të veprimit e të
shndërrimit. Thënë metaforikisht: poezia është lindje që gjakon vijimisht
vetrrënimin, përkatësisht rilindjen e përhershme të saj nëpër kohë. Si e tillë
ajo pati, ka e do të ketë rëndësi të madhe për botën njerëzore, e brenda saj
edhe për arbëreshët e Italisë. Themi në këtë mënyrë për arsye se njeriu, pra
edhe arbëreshi, gjithëherë do të ketë nevojë për ushqim dhe për pasurim
shpirtëror nëpërmjet artit të fjalës, poezisë.
[1] Shih Giuseppe
Schirò, Canti tradizionali ed altri saggi
delle colonie albanesi di Sicilia, Napoli 1923, f . 487-531.
[2] Poezia e Dushko
Vetmos “Ndaj tjetrit” u botua në “Shêjzat” n° 3-4, 1958, f . 87-88, ato të
Lluka Perrones “Ku je?” në “Shêjzat” n° 7-8, 1959, f . 263-265 dhe
“Shpresa” n° 11-12, 1959, f .403, ndërsa ato të
Vorea Ujkos “Kujtim” dhe “Mbrëmja” (“Shêjzat”, Vjeti III, n° 9-10, 1959, f . 329).
[3] Vepra e parë me
poezi, që u botua tek arbëreshët dhe dëshmon shprehjen e mirëfilltë moderne
poetike është Lule shkëmbi e Lluka
Perrones (Spezzano Albanese, 1968), ndërsa vëllimi Dërrudhez (Botimet e rrethit, Trebisacce 1977) e pasuron dhe e
ngrit atë në një rrafsh edhe më të lartë.
[4] Veprat e poezisë
arbëreshe të traditës si Këngë të Milosaos të De Radës, Canzoniere albanese e F. A. Santorit Mili e Haidhia e Z. Skiroit e ndonjë
tjetër cilësohen me një shprehje dhe me një strukturim modern poetik. Shih më
gjerësisht punimet e mia: Mbi strukturimin
modern poetik dhe mbi shtresat kuptimore të Këngëve të Milosaos të De Radës
(1836). Albanica 9, Quaderni dell’Istituto di Lingua e Letteratura
Albanese. Palermo 1995, f .
29-43 dhe L’amore e la morte di fronte
alla tragedia: Mili e Haidhia. Në Anton N. Berisha, Tre saggi sull’opera di
Giuseppe Schirò, Quaderni di Biblos, Palermo 1997, f . 27-35.
[5] Mitrush Kuteli, në:
Lasgush Poradeci, Ylli i Zemrës,
Bukuresht 1937, f .
146.
[6] Shih punimin tim Mbi disa qenësi të poezisë së Vorea Ujkos.
Në Vorea Ujko, Gërmime në dhimbje.
Zgjodhi, shtjelloi dhe shkroi parathënien Anton Nikë Berisha, Editrice “Il
coscile”, Castrovillari 1998,
f . 7-34.
