Plutarku, Pani, Pelodi dhe Piluri

 Plutarku, Pani, Pelodi dhe Piluri

1-‘’Një mbrëmje, gjatë lundrimit, kur era kishte pushuar dhe shumë udhëtarë, që sapo kishin ngrënë bukë, po pinin, nga ishulli i Paksosit u dëgjua papritur një zë që thëriste; ’’Thamos’’. Zëri ishte aqë i fortë, sa që u habitën të gjithë. Ky Thamosi qe një pilot që pakkush në anije ja dinte emrin. Ai nuk ju përgjigj as thirjes së parë dhe as thirjes së dytë, por vetëm të tretës. Atëherë zëri u bë edhe më i fortë e tha;

-Sa të mbërish te liqeni Pelod, lajmëro se Pani i Madh ka vdekur.

Të gjithë ata që dëgjuan atë zë, mbetën të tmeruar dhe pastaj zunë të diskutonin, në se duhej që Thamosi të bënte sa i qe urdhëruar, apo më mirë të mos e përfillte atë porosi. Thamosi vendosi që, po ta kishte erën të mbarë, të mos e përfillte fare.

Mirpo kur arriti barka te liqeni  Pelod, pushoi era dhe deti ra në fashë.                        Atëherë Thamosi, duke u drejtuar nga toka, thirri me zë të lartë se Pani i Madh kishte vdekur.  Sakaq u dëgjua jo një, por shumë rënkime të thëlla, sikur shumë qënie vajtonin së bashku.

Meqë shumë njerëz qenë dëshmitarë të kësaj ngjarjeje, lajmi mori dhenë dhe ariti gjer në Romë. Tiberi, perandori i asaj kohe, thirri Thamosin. Aqë përshtypje i bëri tregimi i tij, sa që urdhëroi ta gjenin se kush ishte  ai Pani. Letrarët ,  që nuk ishin të pakët reth tij, thanë se do të ishte ai që kishte lindur nga Penelopa (bija e nimfës Driopë-shën.im T.M.) e Hermesi’’.

Këtë tregim të bukur për Panin e Madh e lexon te Luigji Ugolini, në  librin e  tij ‘’Butrinti’’ v 1936,  ku  ai thekson se e ka marrë nga Plutarku. Dhe po nuk e gjetët dot librin e mësipërm  të  Kont Ugolinit,  këtë tregim, pak më të shkurtër do ta gjeni edhe te ‘’Fjalori Mitologjik’’ i vitit 1987 i T.Dhamos ose edhe te libri i I.Gjonit ‘’Mardhënie të miteve dhe kulteve të Bregdetit Jonian’’ fq 73-74 Botim i Milosao Sarandë.

Te Ovidi mund ta gjeni Panin duke ndjekur Siringën, po për këtë do flasim më von.

Të gjithë  këta autorë i referohen  vetëm Plutarkun, dhe mjafton ky emër për të  besuar  absolutisht në seriozitetin e burimit të legjendës.

2-Por gjithsesi, disa pyetje na lindin gjatë  leximit të kësaj legjende dhe pikërisht;

-Pse u dha lajmi në liqenin Pelod për vdekjen e Panit të Madh? Ç’ishte ky liqen dhe  ç’lidhje kishte Pani vetë ose vdekja e tij me këtë vënd?

-Kujt i interesonte dhënia e këtij lajmi  këtu  dhe kush e priti ?

-Kush vajtoi dhe pse vajtoi për Panin e Madh,  i cili  as kishte lindur, as kishte banuar dhe as kishte vdekur pranë liqenit Pelod.?

 Sipas kësaj legjende, në një vend të panjohur dhe të painteresuar (liqeni Pelod) nga dikush  (Thamosi) që, gjithsesi  s’do ta kumtojë  njoftimin e marë prej disa banorë të një ishulli rastësor (ishulli Paksos),  jipet lajmi i një vdekjeje të dikujt, që dhe ai vetë nuk e njeh,  dhe kjo vdekje paska ndodhur diku larg,  ku as ai vetë nuk e di.

Normalisht ky lajm duhej të pritej me indiferentizëm nga vendasit, por kjo nuk ndodh.

3-Dhënien e lajmit të kobshëm e favorizojnë edhe forcat e natyrës, siç është ndalimi i erës pranë liqenit dhe krijimi i një qetësie të frikëshme,  për t’u dëgjuar qartë dhe larg kumti i mortshëm. Ky favorizimi i forcave të natyrës, është ndoshta sinjali i pare, se kemi të bëjmë me një kob dhe jo me një vdekje dosido, të ndonjë plaku të shkuar në moshë.

Në qoftë se gjer tani epitetin ‘’I Madh’’ e kemi interpretuar  si moshë e madhe,  tani, në këtë qetësi absolute kuptojme se kemi të bëjmë me një  ‘’person të Madh’’ të rëndësishëm,  me një hyjni. Mosnjohja e tij prej  njerëzve,  s’ka lidhje me vlerat e tij,  por me njohuritë  dhe dijet e udhëtarëve, të cilat paskishin qënë me mungesa.

-Hipotezën se, ndoshta  jipej njoftimi për t’u pregatitur vendasit për  kryerjen e varrimit të Panit  pranë këtij liqeni, nuk e mbështet asnjë e dhënë, në daç te kjo legjendë apo dhe  te legjenda të tjera. Nuk jipet gjëkundi dhe arsyeja se pse duhej të bëhej këtu, te liqeni Pelod varimi i këtij Pani të Madh, si dhe asgjëkundi nuk thuhet që Pani u varos këtu .

Këtu vetëm u vajtua për Panin e Madh dhe ..asgjë tjetër.

4-Pra, lajmi, jo vetëm që nuk u prit me indiferentizëm, por përkundrazi, provokoi një gjëmë kolektive në brigjet e këtij liqeni, një vajtim  kolektiv, një ‘’të qarë me  bot’’,

siç  ndodh rëndom në vdekje të rënda, nëpër gjëma.

Kjo tregon se  ky Pani i Madh që paska vdekur diku larg, qënka tepër i njohur dhe tepër i dashur në brigjet e këtij liqeni. Aqë i dashur, sa që nimfat bukuroshe  të liqenit, të mbidhen kokë më kokë e të zënë vajin me ligje e rënkime, me të çjerura të faqeve e të shkulura të flokëve. Tamam siç vajtojnë  gratë e fshatit tim nëpër morte.

Pse ka ndodhur kjo?  Ç’është ky vënd  ku vajtohet kësisoj për një Pan që, nuk e njohin fare as udhëtarët dhe as ai që kumtoi mortin.

Duke qënë se shumë emra perëndish të Olimpit shpjegohen me gjuhën shqipe, le të përpiqemi të  shpjegojmë pak emrat e përdorur nga Plutarku, me mendimin  se ndoshta gjejmë ndonjë dritare nga ku të shohim misterin e legjendës.

5,1-Ishulli i Paksosit  ishte emri i një ishulli të vogël në jug të ishullit të Korfuzit. Po të duam ta shpjegojmë edhe në lidhje me këtë tregim, është tepër i  pranueshëm kuptimi ‘’sos, arij, mbrij për pak, për një kohë të shkurtër’’ te objektivi,  te liqeni Pelod.

Dhe vërtet, distance nga  Liqeni Pelod (Butrinti i sotëm) tek ishulli në fjalë, është e ‘’pakët’’, po të kemi parasysh miljet e shumta  detare të lundrimeve të zakonëshme.

5.2-Piloti quhej ‘’Thamos’’ ose po ta ndajmë në rokje na del ‘’Tha-mos’’. Domethënë është ai që tha Mos.  Pra mos  e thuaj  atë fjalë,  mos e jep atë kob, mos e thuaj që ai vdiq etj etj.

Le të rikujtojmë hezitimin e tij të parë për tju përgjigjur thirjes që ju bë në emër  nga të panjohurit e ishullit Paksos  si dhe hezitimin e tij për të kumtuar porosinë e dhënë.

Shpesh herë dhe sot,  kur na jipet befas ndonjë lajm i rëndë ose kur shohim ndonjë veprim të papranueshëm,vetvetiu na del  thirja ‘’mos’’.  Mos e bën atë veprim, atë gjest. Mos e thuaj atë fjalë.

5.3-Liqeni Pelod është pranuar  nga të tërë që është Liqeni i Butrintit, në Jug të vendit. Por ama fjala Pelod, e ndarë në rokje na jep Pe-lod. Po të shohim rokjen e parë ‘’Pe’’ është artikulim i   ‘’Prej’’, qe përdoret edhe sot në  krahinën e Konispolit. Psh , në vend që të  thuhet ‘’Poçe prej balte’’,  shqiptohet ‘’Poçe pe balte’’ etj etj. Vetkuptohet që bëhet fjalë për banorë pa arsim të mjaftueshëm. Por ama është e folme e përditëshme dhe e përgjithëshme e një komuniteti të madh e trashëguar  ndër shekuj.

Rrokja e dytë e emrit Pelod që është “lod” mendoj se ka kuptimin e lotit dhe në këtë mënyrë emri “Pelod” i liqenit të Butrintit do të thotë “Liqeni prej loti”.

Kjo nuk është figurë artistike, sado e bukur që të  jetë.  Ky është realiteti i këtij liqeni dhe jo më kot këtë legjendë të bukur të vdekjes së Panit të Madh e kanë vendosur këtu.

Liqeni i Butrintit është krijuar kryesisht nga derdhjet e lumit Bistrica.

Por lumi Bistrica, si burim të tijin ka  Syrin e Kaltër. Dhe dihet që nga sytë apo nga syri (pavarësisht nga ngjyra e tij apo e tyre) derdhen vetëm lotë.  Pra, liqeni Pelod është krijuar nga lotët e derdhur nga Syri i Kaltër.

Këtë ndjesi ta përforcon edhe fakti se uji i Liqenit të Butrintit (Pelod),  ka një shije të athët, si e ujit pakëz të kripur.

Kjo shije nuk i vjen,  nga që lumi i Bistricës kalon sot  dhe kalonte edhe dje nëpër zona  kripore,  si në afërsi  të Dhrovjanit,   ku është ndërtuar  në vitet ‘70   miniera e kripës së gurit  dhe ujëmbajtësi i Hidrocentralit  të Bistricës. Miniera është ndërtim i kohëve moderne, por ama  kripa ka qënë  në tokë dhe në kohën e Plutarkut apo të Panit.

Por  shija e athët e kripës, ujit të liqenit  i vjen më shumë nga dy faktorë;

a-Nga burimet  me ujë të kripur  të detit, brenda dhe në periferi të liqenit

b-Liqeni i Butrintit është në një nivel me detin dhe ujët e tij lëviz sipas baticave dhe zbaticave, gjashtë orë nga liqeni në det dhe gjashtë orë nga deti brenda në liqen.

Pra,  dhe po të mos jenë burimet me ujë të kripur që ja japin ujit të liqenit shijen e kripës, është vetë uji i detit  që futet në liqen në  kohën e baticës. Baticat dhe zbaticat në këtë liqen, si pasoje e nivelit të tij të ulët ose të barabartë me detin, kanë qënë edhe shkaku i egzistencës së kënetës së Vurgut, bonifikimi i të cilës u bë në vitet ’60.

Jam dakort që këto shpjegime janë  tepër prozaike për një legjendë me përmbajtje poetike si kjo e dhënë nga Plutarku, por ama në asnjë vënd tjetër nuk mund ti gjesh  bashkë të gjithë elementët jetësorë të një legjende, si kjo e Panit.

-Kaqë shumë kanë qarë   nimfat e Liqenit (ose gratë e Pilurit),  për vdekjen e Panit të Madh, sa që uji i Liqenit  mori shijen e athët të lotëve. Po nuk më besoni mua, shkoni dhe provojeni  vetë në Butrint, ose më mirë  në Liqenin Prej Loti.

-Teritori reth Liqenit Prej Loti është i mbushur me kallamishte.  Por kallami nuk është gjë tjetër veçse  bukuroshja Siringë, pas së cilës qe dashuruar Pani i Madh. Nimfa e bukur, e ndjekur nga Pani i Madh i dashuruar me të, u tmerua nga pamja e tij e përbindëshme..

6-Këmbët si të  cjapit, brirët po ashtu, sokëllimat e tij lemeritëse, nuk të afronin as hijen më të vogël të një  djaloshi të dashuruar. Ndaj dhe  hyjneshat e prekura nga tmeri i vajzës së bukur,  për ta shpëtuar atë,  e shndruan në një kallam.

Përgjithësisht Pani trajtohet si hyjnia e fundit e Olimpit.  Unë mendoj se trajtohet si i tillë, për vetë faktin se vetëm për këtë hyjni kemi një legjendë vdekjeje, ndërsa për hyjnitë e tjera kemi plot legjenda lindjeje, dashurie e dashuriçkash, martesash e tradhëtish bashkëshortore, trimërish e marrëzish. Për vdekje, vetëm Pani paska vdekur. Por po të shohësh portretin e tij gjysëm njeri e gjysëm cjap,  me gjenitalet  të ngritura,  atributin e tij si hyjni i bagëtisë e kullotave dhe i pjellorisë, atëherë atij i bie të jetë ndër hyjnitë më të herëshme të Olimpit. Siç duket e kanë spostuar në radhën e fundit se mos u prish bukurinë e spektaktlit të Mis Olimpit.

Por ne le të vazhdojmë me Panin që ndjekj Siringën e shndruar në kallam.  Pani i dashuruar,  në dëshpërimin që shkakton humbja e dashurisë, preu kallamat  në gjatësi të ndryshme, i  bashkoi ato  me njeri tjetrin, i pastroi nga brenda, vrimat e shpirtit të tij i rihapi te kallamat duke bërë kështu një fyell. Ca thonë që bashkoi vetëm dy kallama, duke bërë kështu fyellin dyjare. Ca thonë bashkoi katër kallama. Po ç’rëndësi ka kjo. Rëndësi ka fakti që ai i binte fyellit ‘’me të qarë’’ për Siringën e tij të bukur,  që aqë shumë e donte. I binte fyellit dhe nuk kishte të pushuar. Dhe do dëshironte t’i binte përjetësisht.

Të mos e hiqte nga buzët   fyellin (Siringën)  e tij të  dashur.

Prandaj dhe skulptorët e kanë  përjetësuar Panin këmbëcjap, duke i rënë fyellit.

Dhe me që përmëndëm  fjalën ‘’këmbëcjap’’, këtu le të ndalojmë pak.

7-Qysh në fëmini, nga gjyshja ime kam dëgjuar se ne,  pilurjotëve, na quajnë ‘’bij të këmbëcjapit’’, domethënë bij të Panit të Madh.

Në fillim, s’di se si më dukej ky  epitet, si një tallje për jetën baritore apo për shtegëtimet e shumta, shpesh duke mbartur gjithë familjen me vete. Më dukej si një ofendim për banorët e fshatit tim. Por më von, duhet të pranoj se  nisa të mendoj seriozisht për të.

‘’Pilurjotët i dallon gjallëria,shkathtësia dhe shpejtësia e lëvizjeve në ecje. Ata ngjajnë sikur kërcejnë mbi gur, sikur vallëzojnë nën një ritëm vetëtime, sikur nuk duan të rëndojnë mbi dhe ‘’ shkruan  historiani Minella Gjoni.

Homeri shkruan për Panin;-Ky hyjni, dashamirës i zhurmës, i pëlqen të vrapojë mbi gurrë…

Edhe pilurjotët s’janë aqë të urtë xhanëm, sa të mos i vëshë re ku janë e ç’farë bëjnë, shto këtu edhe cilësimet e mësipërme të historianit.

Pani është perëndia e  bagëtive, kopeve, kullotave, muzikës etj etj.

Pilurjotët janë blegtorë  të mirë, barinj të sprovuar, mirëmbajtës të kullotave etj.  

Sa për këngë e muzikë, shok kemi vetëm veten.

Ndoshta këtu duhet të shtojmë  faktin se,  Piluri u bë i njohur brenda një dite  falë këngës së bukur ‘’Bejkë e bardhë’’ të kënduar nga grupi  i fshatit në një festival folklorik.(Bejkë i thonë qingjit  femër  që porsa ka kaluar periudhën  e ushqimit me qumësht të deles, pra të porsakëputur nga nëna). Dhe që nga ajo ditë, ky grup u bë i pa aritshëm në suksese, dhe emri i fshatit automatikisht u bë i paharueshëm..

Por vazhdojmë më tejë.

Pani i Madh i bie fyellit ‘’me të qarrë’’ për Siringën e tij të bukur.

Fyelli dhe dyjaria janë pjesë e pamunguar e inventarit të shtëpive e familjeve pilurjote.                 

Pani i Madh,  me një të bërtitur, i fut  tmerin, panikun, (Pan-ikun) një ushtrie të tërë.

Edhe Pilurjotët, s’kanë mësuar akoma edhe sot të flasin me zë të ulët, mandje as nëpër biseda tavoline e jo më në  pazar. Lere kur janë në mal që i sokëllijnë njëri tjetrit sa që dëgjohen gjer në Himarë. Po të mos e dishë, mund të kujtosh se janë bubullima.

Babai i Panit, Hermesi na paskësh qënë edhe perëndia e hajdutëve.

E, po tani sikur e tepëruat. Kur shejtani flë,  ti  ç’ke që  e zgjon.

Se, gjynah mos paça, por edhe ne pilurjotët s’mbetemi mbrapa në  zanatin e hajdutit.

Po deshët hollësira, keni plot te sprova ime ‘’Hajdutët e Pilurit’’ botuar te  libri‘’Vesa mbi këngë’’ botim i Neraida  Tiranë,2009.

Unë mendoj se ka të drejtë dhe I.Gjoni kur shkruan;-Në se do shihnim karakteristikat kryesore të mitit, karakteristikat tipike të Pilurjotëve, duke i shtuar edhe  karakteristikat gjeografike të  vendit, arijmë në konkluzionin se Piluri është vendi më adapt ku Pani mund të kishte vendkultet e tij. (Shih I.Gjoni,Mardhëniet e miteve… fq 71).

Veçse unë do të ndërhyja  e do shtoja;- se Piluri dhe pilurjotët janë vendi dhe njerëzit më adapt ku Pani mund të kishte  vendkultet e tij.

Por duhet parë problemi dhe në një  këndvështrim tjetër. Dhe pikërisht në atë të lashtësisë së pilurjotëve dhe vendbanimit të tyre.

8-Që t’u  ngjitej pilurjotëve epiteti ‘’bij të këmbëcjapit’’ do të thotë që  ata janë banorë të hershëm në ato treva.   Në mos bashkëkohës të krijimit të legjendës së Panit të Madh, jo dhe shumë të largët nga ajo. Aqë më tepër që kjo legjendë nuk është dhe aqë e vjetër. ‘’Sipas priftërinjve të krishterë,vdekja e Panit ishte fundi i paganizmit që u zvëndësua nga krishtërimi’’ thekson  Dr Vaso Tole. Pra nënkuptohet diçka te shekulli i parë i erës sonë. Kjo është koha kur perandor në Romë ka qënë Tiberi, hollësi që e përmënd legjenda.

E po, pretendimet tona,  për  jetë ne Pilur, shkojnë diçka më thellë.

Homeri te Odisea përmënd Himarën dhe burrat trima të saj. Piluri, ndonëse është fshati më i afërt me Himarën, vërtet nuk përmëndet,  por ama, qyngat qeramikë të ujësjellësit romak, tavolina dhe  sargofagë mermeri të zbuluara në fushën e Vanovës, varret e jelimëve të vëndi i quajtur Trapi i Jelimëve, dhe antikat e gjetura ne Vumlo, në mos janë pasaporta diplomatike, janë domosdo çertifikata e lashtësisë së etnisë sonë.

Shtojmë këtu faktin se  të gjithë historianët pranojnë pa ekuivok, që në Pilur nuk ka të ardhur, veçse ç’janë larguar prej  fshatit për arsye të ndryshme, kudo nëpër botë.

-Por le të kthehemi te Pani i Madh dhe vajtimi për të në Liqenin Prej Loti nga grupi i nimfave..

9- Mjafton ky fakt, vajtimi në grup, që nënkupton vajtimin me bot, me ligje e ligjërime, sipas disa regullave e regullsive të vajtimeve me grup. Vetkuptohet nuk pretendohet për ligjërime me nivel të lartë artistik, por ama për vajtime me gjithë shpirt as që diskutohet.

Ku e ka burimin ky vajtim? Pani nuk dallohej për bukuri, mandje ishte i shëmtuar.

Nuk përmëndet gjëkundi ndonjë trimëri e tij, veçse lihet të nënkuptohen ca të ‘’sokëllitura’’   e ca të ’’ulëritura’’ për ti futurë ‘’panikun’’ armikut, diku në betejën e Maratonës.

Ama, Maratona është ku e ku larg nga ishulli Pelod dhe banorët e rethinave të tij.

Shto këtu që  nuk harohet të përmëndet fakti se  ky,  Pani, na qënkish edhe një çikë si sahrosh, sepse kur pinte, shoqëronte nimfat në kortezhin e dehur të Dionisit.

Domosdo edhe duke sokëllitur, për ti dhënë një çikë ‘’shije’’ të pirit.

Jetën, përgjithësisht e kalonte në vetmi në kullota e pyje.

Flitet se  ju shtuan atributet si në mjekësi, në pjellori, në gjueti etj etj, por këto duken më shumë si  dekorata të dhëna pas vdekjes  sesa si atribute të patura për së gjalli.

Po pse duhej të vajtohej në  Liqenin prej Loti, xhanëm?

Që të themi se ishte bir i këtyre trevave dhe do vajtohej si për një bir të vendit, asnjë legjendë s’na e vërteton këtë.

10-Por në qoftë se nuk na ndihmon asnjë fakt për arsyen pse duhet të vajtohej në  Butrint Pani i lindur s’di se ku  dhe i vdekur gjithashtu, s’dimë se ku, duke  kujtuar cilësimin e pilurjotëve si ‘’bij të këmbëcjapit’’, befas duket se gjejmë portën e arsyes së vërtetë të gjithë kësaj ndodhie.

Pani vërtet nuk lindi dhe as që vdiq këtu, por ama këtu kishte ‘’bijtë e tij’’,  pilurjotët.

Dhe është normale që bijtë, kudo ku banojnë, në vëndlindjen e babait apo të ‘’emigruar’’  diku larg, të hapin mortin në shtëpinë e tyre, kudo e sido që ta kenë atë, të vjetër apo të re,  për babain e vdekur (larg apo afër),  pavarësisht se ku është varosur. Sa e sa morte janë hapur kështu në gjithë Bregdetin, jo vetëm në Pilur, për djemtë  dhe burrat  kurbetllinj të   vdekur  dhe varosur diku larg, në ‘’frëngji’’ apo në ’’të zezën Amerikë’’.

Por ama, morti është bërë në shtëpitë e tyre, dhe është  hapur kur ka ardhur  lajmi, pavarësisht se kur ka ndodhur gjëma,vdekja.

Dhe morti pilurjot bëhet sipas traditave të lashta edhe sot, në kohët moderne.

S’ka rëndësi kush e sjell lajmin e vdekjes në fshat. Me të mbritur lajmi, shtëpia e mortit hap dyert pas të trokiturit të tretë ose të thirurit të tretë.

Në mos gabohem edhe Thamosi pas thirjes së tretë u përgjigj.

Por le të vazhdojmë në Pilur pas dhënies se lajmit dhe hapjes së mortit.

Të tërë dynden te kjo shtëpi. Burrat në odën e burrave dhe gratë në dhomën e grave.

Ajo që është karakteristike në Pilur, është fakti se të  gjithë  vijnë te shtëpia e mortit me ‘’vaj në buzë’’, dmth vijnë duke vajtuar. Të gjithë vajtojnë  gjatë ardhjes, pavarësisht moshës  dhe afërisë me të ndjerin. Vajtojnë burra dhe gra, djem e vajza, pleq e plaka. Morti mer një karakter  kolektiv, fshatçe. Kush ka një festë familjare, e ndërpret, kush ka një rrugë për të bërë për një hall a për një dert, detyrimisht e shtyn për më pas. Shtyhen  mblesëritë e fejesat, hasmëritë e tregëtitë. Duket sikur jeta ( jo vetëm era) ka ndalur në vend dhe është  grumbulluar  çdo gjë te shtëpia e mortit.

Aty vajtoret  ndihmojnë e ‘’vigjëlojnë’’ mbi ligjërimet e njera tjetrës, mos thotë ndonjëra diçka gabim, të tepërt, që ta korigjojnë edhe me sherr, po të jetë nevoja. Ato shoqërojnë vajtoren e radhës me rënkime, me gjeste çjerafaqe gjer në përgjakje e shkulje flokësh, pavarësisht se jashtë  kësaj shtëpie edhe mund të kenë ndonjë qejfmbetje me njera tjetrën ose mund të mos flasin fare. Ama, ligjërimet e tyre, oh, ato ligjërime që të dredhin trupin e ta çojnë gjakun në fund të këmbëve, ato s’ja uroj asnjë lexuesi ti përjetojë.

Dhe në qoftë se ndodheni në një mort të tillë, ose u bie për hise një vajtim i tillë, që do t’ju bjerë të fikët, unë as që e diskutoj, por uroj që t’ju bjerë të fikët sa më shpejt, që të shpëtoni nga trysnia e një vajtimi të tillë. Kur u ka rënë të fikët burrave të Pilurit gjatë vajtimeve të grave pilurjote, atyre burrave të argasur e të sprovuar nëpër morte e nëpër gjëma, për ju s’ngelet gjë për të thënë.

Por ndryshe nga fshatrat e tjera të Bregut, edhe burrat e Pilurit shkojnë nëpër morte  me ‘’vaj në buzë’’. Bile bile, në varësi edhe nga mosha e të ndjerit, e zënë vajin  50 apo 100 metra larg shtëpisë së mortit.  Dhe për ta bërë këtë distancë, u duhet  tre herë më shumë kohë se në ecje të zakonëshme, të ngadaltë. Por jo vetëm kaqë.

Ata nuk e kanë për ‘’turp’’ të vajtojnë me ligje edhe brenda shtëpisë së mortit, të hyjnë me  ‘’vaj në buzë’’ në dhomën ku vajtojnë gratë dhe gjithashtu të dalin prej asaj dhome  dhe të kthehen në odën e burrave duke vajtuar me  ligje. Qoftë në shtëpinë e tyre apo edhe  nëpër mortet e miqve.

Por  për këtë temë kam shkruar disa herë, por ajo që dua të shtoj sot është fakti se ‘’vajtimi i burrave’’ është një ritual mortor shumë i lashtë. Gjurmën e fundit të tij e kemi te Barleti, kur përshkruan Lekë Dukagjinin duke vajtuar vdekjen e Skënderbeut në Lezhë.

Por kjo dëshmon se rituali i  vajtimit të burrave dhe i vajtimit kolektiv ka qënë  ritual i zakonshëm mortor, kudo nëpër trevat  e banuara  nga paraardhësit e shqiptarëve.

Arsyeja se pse egziston vetëm në Pilur të Himarës rituali i vajtimit të burrave, ndërsa ka mbetur gati në gjysmën e Shqipërisë, kryesisht në Shqipërinë Jugore, rituali i vajtimit kolektiv është  një temë për studime të tjera dhe nga specialistë të tjerë.

Pra, në gjithë Himarën  ishte zakoni të vajtohej në mënyrë kolektive si dhe të vajtonin edhe burrat. Dhe kur them Himara, kam parasysh 52 fshatrat e saj .

11-Legjenda e Panit të Madh nuk na flet për vajtim të burrave në veçanti, por as nuk i përjashton ata. Legjenda thotë;…Menjëherë u përhapën në të gjitha anët rënkime të dhimbëshme, sikur tërë toka të ishte në zi. Kjo në një variant. Ndërsa në variantin tjetër thuhet…Sakaq u dëgjua jo një, po shumë rënkime të thella, sikur shumë qënie  të vajtonin së bashku…

Pra nuk përjashtohet fakti që vajtimi  kolektiv të jetë i përbashkët, burra e gra.

Por gjithsesi është një vajtim kolektiv. Dhe vajtimi  kolektiv është ngritur gjer në nivelin e artit pikërisht në Himarë, në atë trevë me 52 fshatra, në mes të  të cilave ndodhen edhe Piluri im, i banuar nga ‘’bijtë e këmbëcjapit’’ por edhe Butrinti, ku u vajtua për vdekjen e ‘’këmbëcjapit’’.

Pra vajtimi  i Panit të Madh është bërë në ‘’zonën’’ e Himarës, me zakonet e Himarës dhe normalisht,  edhe pilurjotët ‘’bij’’, bashkë me të tjerë kanë vajtuar ‘’babanë’’ e tyre sipas zakonit. Them që ‘’pilurjotët bij vajtuan bashkë me të tjerët’’vdekjen e babait të tyre, Panit të Madh, sepse;

a-Vajtimi është bërë në Butrint, i cili ndodhet në zonën e Himarës, i banuar nga Kaonët, paraardhës të Himarjotëve (dhe të pilurjotëve) sipas zakoneve të Himarës (Kaonëve).

b-Në Himarë, si dhe në Pilur, në shtëpinë e mortit shkojnë për ngushëllim e për vajtim jo vetëm bashkëfshtarët, por edhe banorët e fshatrave të afërta dhe miqtë nga fshatrat e largëta. Kjo nuk është dëshirë, ky është një detyrim zakonor i gjithë trevës. Dhe ata nuk shkojnë për të bërë ‘’sehir’’, por janë pjestarë aktivë të ceremonisë mortore, në ngushëllim, biseda mortore, vajtim e përcjellje të të ndjerit në banesën e fundit.

c-Për rjedhojë llogjike, vajtimin mortor te Liqeni Prej Loti  e kanë bërë të gjithë  banorët e trevës së Kaonisë, pavarësisht se ai qe ‘’babai vetëm i pilurjotëve’’.

Këtë ndoshta ka dashur të evidentojë edhe legjenda e Plutarkut, qënien e bijve të Panit pranë këtij Liqeni prej Loti  dhe ‘’artin’’ e të vajtuarit kolektiv të tyre.

Unë,  edhe këtë  evidentim e shoh  te kjo legjendë, dhe do dëshiroja ta shihnit edhe ju.

‘’Me këto lloj rënkimesh, me këto lloj zërash të përvajshëm, me këto të qara kolektive mijravjeçare, është e lidhur  origjina e iso-polifonisë së Pilurit, që konsiderohet  si më e lashta  në gjithë  zhvillimin e polifonisë shqiptare’’ thekson me të drejtë Dr Vaso Tole në parathënien e librit ‘’Madhëria e saj-Kënga iso-polifonike’’.(T.Mërkuri, Sarandë 2005)

Emri i Liqenit prej Loti, kallamishtet si sinonim i Siringës etj, janë elementë ndihmës dhe plotësues për poetizimin e kësaj legjende.

Hipoteza e hedhur nga dikush, se gjoja Plutarku me këtë legjendë jep një dëshmi të këngës iso-polifonike në hershmërinë e saj, mendoj se nuk qëndron për një arsye të thjeshtë;

 -Plutarku nuk flet gjëkundi te kjo legjendë për ndonjë lloj kënge apo të kënduari. Ai flet vetëm për vajtim dhe sidomos për vajtim kolektiv.

Është tjetër gjë pse kënga iso-polifonike e  ka origjinën  nga vaji dhe  vajtimi.

Polifoni apo iso-polifoni

Polifoni apo iso-polifoni

Timo Merkuri

Ndërsa po hulumtoja materiale të ndryshme për krijimtarinë popullore në tërësi dhe për  iso-polifoninë në veçanti , më ra në sy dhe më befasoi fakti që pothuaj të gjithë studiuesit  tanë dhe të huaj  përdorin termin’’ polifonia labe’’ sa herë që donin të  flisnin për këngën popullore shumëzërëshe.

          Kjo habi u theksua edhe më tëpër kur konstatova se, duke folur  për polifoninë si krijim popullor, ndërsa e ngrinin në qiell ( me të drejtë) këtë krijimtari, theksin e vinin më shumë te teksti i këngëve dhe bënin sikur haronin atë që është më themelore dhe më karakteristike te këto këngë, atë që e mba  dhe e rit këngën, vete qiellin ku fluturon kënga, iso-n.Edhe kur ndonjëri  merej me të ose e përmëndte, e bënte këtë sikur fliste për një gjë të rastësishme në këngë, për të mos thënë si një besdi e detyrueshme për tu përmëndur.

Që  te emërtimi ‘’Polifoni labe’’ shprehim rezervat tona, le më pastaj shmangia s’di se pse e emërtimit ‘’iso’’ që është pikërisht themelorja në këto këngë.

Por le t’i shohim këto më konkretisht. Pse shprehim rezerva për emërtimin ‘’Polifoni labe’’.

E  para duhet të sqarojmë se çdo të thotë fjala ‘’Polifoni’’?

   1-      Fjala polifoni vjen nga greqishtja Poli-shumë dhe foni-zëra. Pra shumëzëra. Këtu duhet të sqarojmë se më shume se me numërin e këngëtarëve, shumzërësh do të thotë shumë zëra muzikorë, pra mbi një zë muzikor. Problemi është i thjeshtë te këngët popullore sepse evidentohen të dy elementet e duhur si numëri i këngëtarëve që është gjithmon mbi dy e më tepër, po ashtu edhe numëri i zërave muzikorë, psh marrësi, hedhësi, kthyesi, mbajtësit e isos etj të cilët janë zëra më vete.                 

            Mirëpo me shumë zëra, si në kuptimin e numërit të këngëtarëve ashtu dhe në kuptimin e zërave muzikorë, nuk këndohen vetëm këngët labe, ose vetëm këngët që  i quajmë ‘’Polifonike labe’’. Me shumë zëra këndohen edhe Marshet(kujto Marshet e Brigatave, Divizioneve partizane). Me shumë zëra këndohen edhe  Hymnet kombëtare të shumicës së shteteve të botës, të cilat domosdo këndohen me kore e grupe të mëdha dhe rallë ndonjë hymn që fillon(ama vetëm fillon) me solon e ndonjë tenori, për tu shoqëruar më pas me kore apo grupe këngëtarësh, me zërin e parë  dhe me zërin e dytë..Nuk është nevoja të citoj këngë festive apo këngë patriotike të cilat gjithashtu këndohen me grupe e korre te fuqishme këngëtarësh duke përdorur zërin e parë dhe zërin e dytë

              Argumenti se qoftë hymnet, qoftë edhe këngët e tjera te cituara me sipër mund të këndohen edhe vetëm nuk qëndron për dy arsye;

               E para ato s’janë  krijuar për t’u kënduar vetëm nga një person, pasi janë këngë që kërkojnë tonalitet të lartë, gjë që është e parealizueshme nga një person i vetëm. Plus faktin që të kënduara vetëm nuk e realizojnë dot misionin frymëzues dhe hymnizues për të cilën edhe janë krijuar. Ato kanë nevojë  për kolektivitet.

                 E dyta është fakti që edhe këngët iso-polifonike mund të këndohen vetëm, mund të logaten, por gjithsesi duke imituar  praninë e një grupi. Edhe këto hymne e marshe kur këndohen vetëm, gjithsesi imitohet prania e një kolektiviteti,e një grupi ose korri, imitohet zërei i parë  dhe zëri i dytë. Provojeni të këndoni në  vetmi  këngën, psh ‘’Për Mëmëdhënë’’’’Ato maja rripa rripa’’, Hymnin Kombëtar ose Marshet e Brigatave etj etj. Gjithsesi do përpiqeni ta trashni zërin, për të larguar vetminë e një zëri të vetëm, të zërit tuaj. Ndërsa misioni i tyre frymëzues do lejë shumë për të dëshiruar.

      2-       Dikush do të thotë që, qoftë disa marshe, qoftë disa hymne etj të këtij karakteri  , në shumicën e rasteve këndohen me dy zëra dhe jo me shumë zëra. Dakort jemi por gramatika e gjuhës shqipe ka numërorin njëjës dhe  shumës dhe jo dyjës, trejës etj etj.

         3-     Është i vërtetë fakti se  këngët të quajtura polifonike, ndonëse janë vërtet shumëzërëshe, secili zë ka karakteristikat e tij. P.sh roli i marësit është i dallueshëm nga roli i  pritësit dhe hedhësit dhe ca më i ndryshëm është dhe roli i mbajtësve të isos. Analiza dhe studimi i tyre nuk është objekti ynë, por ne i evidentojmë  për efekte krahasuese këto zëra dhe funksionet e tyre. Por ama edhe te koret që këndojnë hymne, marshe dhe këngë të tjera kemi disa zëra të dallueshëm, në disa raste edhe me ritëm e tonalitet të ndryshueshëm, dhe kjo s’përbën karakteristikën e këtyre këngëve.

                  Pra shumëzërëshi , pra të kënduarit nga shumë persona apo nga shumë zëra muzikorë, ’’poli-fonia’’nuk qënka karakteristike themelore e këtyre këngëve që quhen polifonike.

           4-     Karakteristika e tyre është pikërisht ajo që nuk e kanë këngët e tjera si Hymnet, Marshet etj etj. Dhe pikërisht iso-ja. Është më i plotë emërtimi ‘’Këngë me iso’’ose ‘’Këngë iso-polifonike’’ sesa ‘’këngë polifonike’’.

Po ç’farë është në vetvete kjo iso e famëshme. As më pak e as më shumë por një zë i njëtrajtshëm që zgjatet, herë pa u ndryshuar dhe herë me ndryshim sipas llojit të këngëve që shoqëron zërin kryesor’’marësin’’ të një këngë. Isoja përftohet  nga një zanore e vetme psh ‘’e’’ e cila në konteks mer formën ‘’e e e e e’’ si një zanore e stërzgjatur. Por në disa raste sipas llojit të iso-s, kjo përftohet dhe nga zanorja ‘’o’’ në formën ‘’o o o o’’, ose dhe nga dy zanorë që kanë në mes nja bashkëtingëllore si psh ‘’o h o o o’’, ose dy zanore të njëpasnjëshme si psh ‘’o i’. Përgjithësisht të gjitha zanoret janë funksionale për rolin e isos si psh  zanorja u,ë,o,a,i. Te disa këngë si psh këngët pilurjote të cilat kanë një asambël të tërë mbajtësish të iso-s, me qëllim që  marrësi të ngrihet mbi iso-n siç është  regulli normal i të kënduarit me qëllim që të dallohet teksti, disa mbajtës së iso-s e mbështesin marësin  duke e  mbajtur iso-n  në një mënyrë të përafërt me fjalët e këngës, ose që të shprehemi më qartë, fjalët e këngës i shqiptojnë vetëm me zanore  ose me një grup  të caktuar zanoresh, tinguj të cilët janë më afër iso-s sesa tekstit. Kjo bën që edhe marësi të vijë drejt nesh si një gjëmim, si një lumë i fryrë, gati të shpërtheje çdo pengesë. Kjo ndoshta ishte gjetja me e bukur e Lefter Çipës ku asambli pilurjot i këngës popullore nuk mund të dëgjohet ulur por vetëm në këmbë sikur do të të thotë;-Ose bëhu pjesë e imja , ose mbathja se të shtypa. Isua ndryshe nga disa përcaktime teorike( si psh ne Fjalorin e Gjuhes se Sotme Shqipe fq 730) nuk është një zë që vetëm zgjatet pa ndërprerje, por është një zë që shpesh pëson edhe vibracione, ulje e ngritje, zgjatje e ndërprerje të mënjëherëshme për të rifilluar përsëri me një ritëm dhe tonalitet më të fuqishëm ose dhe më të ulët sipas këngës. Iso-ja në vetvete është si shtrati ku shkon lumi, herë  i ngushtë e herë i gjërë, herë i pjerët e herë i sheshtë.   Iso-ja është e pranishme vetëm te këto lloj këngësh dhe nuk tjetërsohet kurrsesi. As nuk mund të hiqet.

      5-   Nuk imagjinohet  një këngë   pa iso por shumë mirë mund të konceptojmë  dhe të hasim një iso pa këngë..Më sipër e kam quajtur iso-n si qielli që mban këngën si një shpend (shqiponjë apo harabel qoftë). A mund të imagjinojë ndokush një shqiponjë që fluturon në një boshllëk, në një vakum. As në fantazitë më absurde s’mund të ndodhë kjo.

             Por ama kushdo jo vetëm mund të mendojë por edhe të shohë një qiell pa zogj, një ditë apo një natë vere apo dimri. Iso mund të kemi edhe pa një tekst kënge. Kujto logatjen. Jo vetëm kaq por disa këngë të teknikave të herëshme fillojnë pikërisht me iso ose së paku me një imitim të iso-s. Le të  kujtojmë këtu logatjen e famëshme;

                          Qyqe,qyqe,mavro qyqe/Ku e ke moj tët vëlla                                                                                         

                          Që ta therën porsi ka/Porsi ka e porsi lopë/                                                                                                 

                          Ja hodhën gjakun në gropë.

                 Pikërisht  këtu logatja nuk fillon me tekstin  e cituar por me një imitim isoje

ose më saktë një  rënkim me ndërprerje që instiktivisht të kujton rënkimet  e  një vaji. Edhe vajtoret para se të nisin vajtimin  me ligje, me një tekst të caktuar apo të improvizionuar  vaji në një mort, e fillojnë atë me rënkime duke e ngritur gradualisht tonalitetin . Pasi është bërë ky ritual, në momentin e duhur, duke zvëndësuar ndonjë vajtore të mëparëshme apo duke ‘’ndihmuar’’ ndonjë tjetër, ndërhyjnë  me tekstin e tyre në vajtim. Është një regull  i pashkruar por gjithsesi i pa shkelshëm nga askush.

                Por vazhdojmë me ison.  Kemi raste që në tekstin e këngës futen fjalë pa kuptim të mirëfilltë, por që çuditërisht i shërbejnë ritmit dhe ritmikës së iso-s.Psh;

                               Te ur’ e Kardhiqit-o  Trume trume

                               Zunë Ali beun-o  Trume trume

                               Na fal bej s’kemi muzikë Trume trume

                               Bilbili ja kthen me grikë Trume trume

                  Pikërisht fjala pa kuptim ‘’ trume ‘’ e përsëritur dy herë është në shërbim dhe në funksion të forcimit te isos aqë sa  i jipet kësaj më shumë rëndësi se sa vetë tekstit të këngës.

                 Në disa raste iso-ja fillon pas vargut të parë dhe në përsëritje e rimer me vete edhe vargun si psh;

                                    Xhamadani tirqe tirqe/o veqil more

                                   Te arra përtej ne ilqe/ o veqil more

                                   Bëje fjal’për gjëra hiçe/ o veqil more

                                   Për rrush e për  kokra fiqe/ o veqil more

                                   Keshe gjezdisë dynjanë/ o veqil more

                                   Nga mulliri gjer më arrë/ o veqil more.  

                  Pikërisht te kjo këngë iso-ja fillon me togfjalëshin ‘’ o veqil more’’ dhe në kthim mer me vehte edhe vargun cilindo  sipas radhës. Sqarojmë se në këngën polifonike, marësi këndon një varg ose një pjesë vargu dhe më pas grupi i iso-mbajtësve  e ‘’detyron’’ marësin ta rikëndojë përsëri vargun e cituar prej tij(shpesh herë dhe në formë recitativi), por këtë herë nën ‘’diktatin’’ e iso-s. Si me thënë, e detyron vargun te rikthehet por kete here bashke me iso-n gjemimtare, e ‘’detyron shqiponjën e këngës të fluturojë në qiellin me furtunë të iso-s’’.

Shpesh herë isua ka më shumë rëndësi se vetë kënga,se vetë teksti i këngës sado i bukur qoftë ai. Po marim si shëmbull një teks brilant;

                                                Djalërinë kush ma shet

                                                 I jap një mij’ e dyzet

                                                 Vetëmë për një sebep

                                                 Për miken që shkon e s’flet

                                                 O mike në të kam mike

                                                 Kur të vdes të bënesh qyqe

                                                 Të më qash brigje më brigje

                                                 Jo me lot moj po me ligje

                  S’ka nevojë për koment. Është një i shkuar nga mosha që kërkon të ‘’blejë’’ djalërinë, jo për të bërë ndonjë trimëri, por vetëm pse mikja e tij e dikurëshme e sheh si plak e sja kthen fare kokën. Si ka mbetur gjë tjetër veçse ti lutet që ta qajë me ligje brigjeve të vendit, duke vajtuar kështu dashurinë e parealizuar as në pleqëri, pa le më në rini. Kjo këngë këndohet me tone të forta, sikur do që të dëgjohet gjithkund. Por kemi patur rastin ta dëgjojmë edhe me një ndryshim të ‘’vogël’’, shpesh marësi nuk e këndon pjesën e tij si marës, por , si të themi e reciton atë shpejt e shpejt dhe bashkohet edhe vetë me grupin e  mbajtësve të isos.

                  Ky fenomen nuk është i rastit vetëm për këtë këngë. Shpesh herë kur kemi një grup të mirë mbajtësisht të isos, hedhesish  dhe pritësish, roli i marësist  bëhet vetiu sekondar, i dorës së dytë, aqë sa  ai e shpreh vargun në mënyrë recitative e jo duke e kënduar. Kjo ndoshta jo për të gjithë vargjet, por jo dhe për pak vargje. Ama një gjë e tillë nuk ndodh te mbajtësit e isos. Kurfarë recitativi nuk ka në mbajtjen e isos. Përkundrazi, edhe marësi dhe zërat e tjerë bëhën sy e veshë për të mbajtur sa më mirë  e për të  shijuar ison. Vëtëm pasi mbaron isua ngrihen gotat e rakisë e bëhen urimet e rastit etj etj.    

          6-    Ka mendime që e lidhin ison me periudhën bizantine duke gjetur një farë ngjashmërie midis isos edhe zërave të liturgjive kishëtare dhe duke e lidhur origjinën e isos së këngëve tona  pikërisht me këto  liturgji. Po të ishte i pranueshëm ky konkluzion atëherë duhej të  kishim njëfarë zbutje të isos me largimin e këtyre liturgjive  nga jeta e popullit,largim i cili erdhi si pasoje e myslimanizimit  të popullsisë të trevavë burimore të këtyre këngëve gjatë pushtimit  pesëshekullor turk.                                                               Por kjo  jo vetëm që nuk ndodhi, por çuditërisht në këtë periudhë mori një hov më të madh kënga popullore dhe shndrimi i vajtimeve për trimat e rënë në luftë kundër turkut, në këngë.

                  Nga kjo konkludojmë se kurfarë burimi i isos nuk është nga liturgjia bizantine, por përkundrazi duhet të kërkojmë burimin e liturgjive bizantine pikërisht të  koret antike greko-ilire, dhe burimin e këtyre koreve te isua. Dhe këtë të fundit te rënkimet e vajtimeve. Kjo është e vetmja llogjikë që mund ti qëndrojë çdo prove dhe çdo kohe.

           7- Por ka edhe  raste kur iso-ja nuk shoqëron fare këngët, por përkundrazi shoqëron melodinë dhe sidomos ato melodi të ‘’mara ‘’ me fyell. Shpesh herë  kur janë dy vetë dhe njeri është  fyelltar ja mer një melodia ‘’ me të qarë’’ për të shprehur një dhimbje, brengë a dert. Këtë situatë e shpreh m ë së miri edhe kënga;

                                     Shokë bimëni longarë

                                     Do t’i bie duke qarë

                                     Për atë miken e parë  

            Por ne e kemi fjalën për rastet kur nuk krijohet dot grupi apo nuk kemi grup për çfardo lloj arsyeje, por kemi vetëm një fyelltar edhe një shoqërues.

                Në këto raste, sado mjeshtër që të jetë fyelltari, nuk e shpreh dot nëpërmjet  melodisë së fyellit  gjithë dhimbjen  a brengën që do të shprehë. Atëherë në ndihmë i vjen pikërisht isua. Këngëtari tjetër e shoqëron melodinë e fyellit me një zë  grykor, të trashë që përbëhet  nga zanore  me ndonjë bashkëtingëllore aty nga fundi që të jep përshtypjen e një katarakti ku rëzohen lumenjtë e melodive. Edhe në  dukjen e jashtëme dallohet që  ky zë është thjeshtë një iso. Ky zë përbëhet nga  një  O o o o  ho  ose nga Ë ë ë ëhë ë ë . Intonacioni i këtij zëri  ulet e ngrihet sipas melodisë së fyellit, por gjithsesi ngjan si një rënkim i dalë nga shpirti. Pra kemi iso por skemi fare këngë, në kuptimin e tekstit të kënduar, por kemi vetëm një melodi  të trishtuar, të dhimbëshme, të fyellit e cila shumë mirë kryen funksionin e tekstit të këngës që këndohet nga grupi. Pikërisht ky fakt që dëshmon  për një mëlodi kolektive, (dy apo më shumë veta), por pa tekst, pa fjalë, let për lashtësinë e isos. Pra isua ka egzistuar edhe para se të  artikuloheshin artistikisht fjalët në formën e një teksti kënge.

            -Për kë po vajton-mund ti thuash lehtësisht fyelltarit apo shoqëruesit të tij

Në këtë rast dhe  nuk është çudi që të marësh një përgjigje me emrin e një  njëriu, qoftë ky djalë, vajzë, grua apo nënë a babë .

            Pra ky zë nuk është gjë tjetër  veçse një rënkim shpirti, një rënkim vajtimi i shndruar në iso.     

           8-  Sqarojmë se iso-ja  mbahet  pa ndihmën e mjeteve  dhe veglave  muzikore popullore apo moderne .Tentativat dhe përpjekjet për mbajtjen e forcimin e isos me ndihmën e një letre cigari të vendosur në një krehër të vogël xhepi, të cilën e mba pranë gojës dhe i fryn(njësoj si fizarmonikat e vogla të xhepit të fëmijëve), nuk kanë të bëjnë me krijimin popullor, me iso-n, por janë thjeshtë marifete, pavarësisht se shpesh herë ja arin që të japin një imitim iso-je që duket tejet e arirë. Por një vesh i mirë e ndjen se është diçka artificiale dhe larg këngës

                  Po le të kthehemi te këngët,  atëherë pse të mos i quajmë ,ose më mirë ti saktësojmë me emrin ‘’Këngë iso-polifonike’’, ose thjeshtë ‘’këngë me iso’’, pasi iso-ja në vetvete e nënkupton polifoninë, shumëzërëshin, praninë e shumë personave që këndojnë me një zë ose që bashkojnë zërat e tyre muzikorë(marësi, hedhësi, mbajtësit e isos ) në një këngë. Aqë më tepër po të kemi parasysh se edhe termi ‘’polifoni’’ për këto  këngë është relativisht i ri. Është vendosur rreth viteve 40-50.                          

            9-  Ne nuk diskutojmë se a kemi të drejtë ne të ndryshojmë emërtimet e vëna nga Institucionet Shkencore dhe as tu bëjmë thirje këtyre Institucioneve që të bëjnë korigjimet që mendojmë ne. Ne nuk diskutojme se kush është ‘’nuni’’,’’kumbara’’ që do pagëzojë fëmijën dhe çfarë emri do ti vëjë. Ne diskutojmë se çfarë është ky fëmijë vajzë apo djalë, pa nuni mirë se të vijë për ta pagëzuar. Vetëm se është mirë që djalit të mos i vërë ndonjë emër vajze. Jo se si duam vajzat ore, se mezi i kemi ato, por ato kanë emrat e tyre .Bile shumë të bukur.

                   Po pse pas emërtimit’’Këngë polifonike’’ shtohet rëndom fjala ‘’labe’’.

                   Thua vetëm labëria ka  këngë të tilla?

                   Vetkuptohet që jo, Këngë me iso ka edhe  Skrapari, edhe Lunxhëria, edhe Mallakastra, edhe Myzeqeja, Çamëria etj. Dhe këto s’bejnë pjesë në Krahinën që quhet Labëri. Përgjithësisht gjithë trevat e Shqipërisë së mesme dhe Jugore.(Pse mungon kjo te Shqipëria Veriore  është tema më vete).Mos vallë këto krahina e morën këtë këngë nga Labëria dhe për nder të  saj e quajtën ‘’këngë labe’’.

            10-    Duke patur parasysh origjinën e këngës me iso, origjinë që buron nga ritet mortore të vajtimit nëpër shekuj, ky argument ‘’i marjes së këngës vetëm nga labëria ‘’ nuk qëndron .Që të themi se ky emërtim është ‘’shkollaresk’’, i vendosur artificialisht , edhe kjo nuk qëndron pasi ne edhe sot themi’’hajt t’ja marim një labçe’’ duke i hequr cilësimet e tjera, duke i rënë shkurt. Pse nuk themi psh ‘’t’ja marim një mallakastriotçe, ose skrapariotçe. Ndërsa jo rallë cilësojmë’’Haj tja marim një himarjotçe’’.Pse ndodh kjo, në rastin e parë përgjithësimi dhe në rastin e dytë (himarjotçe)veçimi.

                     Pa marë pozat e kompetentit, shpreh mendimin tim.

                     Quhet këngë labçe në përgjithësi, sepse pikërisht në labëri  kjo këngë ariti nëpër shekuj kulmet e saj, duke krijuar një këngë karakteristike, elementet e të cilës u shtrinë edhe në trevat e tjera të vendit. Ju rikujtoj se para Neço Mukos, kënga himarjote nuk dallohej nga kënga e fshatrave të tjera të labërisë, përjashto këtu tekstin, pra nuk kishim këngë himarjote, këngë pilurjote etj. Kishim një këngë që shtrihej në të gjithë labërinë ashtu si pranvera qe vinte në të gjithë fshatrat e labërisë, pavarësisht se diku çelnin më shumë manushaqet e diku më shumë margaritat apo lule të tjera, nqse me këto lule do personifikojmë tekstet. Aroma e pranverës(isua dhe melodia ) qe gjithkund e njëjtë ose përafërsisht shumë e njëjtë.

              S’kishte ndonjë dallim kënga pilurjote nga kënga himarjote nga kënga e Kuçit, e Bençes e Lumit të Vlorës etj etj.Duhej të vinin viganët e këngës si Neço Muko, Lefter Çipa, Demir Zyko e shumë të tjerë që të ndanin  këngët(si melodi më shumë se si tekste)

sipas krahinave e fshatrave . Kënga himarjotë u shkëput nga kënga labe, kënga pilurjote u shkëput nga kënga himarjote e kënga labe etj. Secila mori portretin , profilin e vetë karakteristik. Por gjithsesi kulmet e para i kishte në labëri, prej nga u shkëputën.                       

                Arsyeja tjetër është  karakteristikat e këngës në trevat e cituara  ruajnë shumë gjëra të përbashkëta dhe që janë më të theksuara në zonën e Labërisë. Psh në Labëri grupi i këngëtarëve përbëhet nga marësi, pritësi, hedhësi dhe isoja.

Po dhe në këngën himarjote , po dhe në këngën pilurjote po këta zëra janë, pavarësisht se te kënga himarjote ka një funksion primar hedhesi, pas marësit ndërsa te kënga pilurjote funksionin kryesor e ka marësi i ndihmuar organikisht nga dy tre zëra me qëllim që të dalë përmbi ison e cila mbahet nga një asambël i tërë.

Të njëjtët elementë ka edhe kënga mallakastriotçe apo kënga e Skraparit, por me funksione dhe role të ndryshme të pjestarëve.

          11-  Prandaj ne themi ende sot ‘’tja marim një labçe’’, jo se do këndojmë me domosdo  këngët e Bençes apo të Salarisë, Progonatit apo Nivicës etj. Në konteks të shprehjes nënkuptojmë të kënduarit këngë shumëzërëshe me iso. Po a duhet të qëndrojë cilësimi ‘’labçe’’. Pse jo. A nuk vijojmë ende  edhe sot ne , pavarësisht se kemi lindur nëpër qytete , të themi;-Unë jam nga Piluri, nga Himara, nga Kuçi, Golemi etj etj. A nuk vijojmë të themi; ‘’Kanuni i Lekë Dukagjinit’’ ose i’’ Papa Zhulit’’ ndonëse ata kanë shekuj  që s’janë më. Atëherë pse të mos themi;-T’ja marim një ‘’labçe’’. Rëndësi ka të ‘’shtrohemi’’ në këngë, të biem dakort të këndojmë, pa s’prish punë në do këndojmë pilurjotçe, himarjotçe, mallakastriotçe apo qofte edhe këngë ‘’majë krahi’’ Tonat janë. Rëndësi ka të na këndojë zemra, se kemi shumë kohë që nëpër shtëpitë tona nuk këndojmë. Televizori e manjetofoni gjëmon tërë ditën e tërë natën, por ajo s’quhet ‘’të kënduar’’. Ajo është thjeshtë  ‘’ të dëgjuar’’ si këndojnë të tjerët. Të kënduar ‘’labçe’’ do të thotë të këndosh me gjithë shpirt, më shumë se me zë. Sepse iso-ja del nga shpirti e jo nga gryka.